...तर दिल्लीत मोठा विनाश होऊ शकतो; शास्त्रज्ञांच्या दाव्यानं उडाली खळबळ, काय घडलं?

दिल्ली-एनसीआरमध्ये जमिनीतून इतके पाणी येत आहे की भविष्यात याठिकाणी काही जमीन खचण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. यूके, जर्मनी आणि मुंबई येथील शास्त्रज्ञाच्या रिपोर्टमध्ये दिल्ली-एनसीआरचे सुमारे १०० चौ. किलोमीटर क्षेत्र हाय रिस्क झोनमध्ये असल्याचं सांगत आहेत. हा अभ्यास केंब्रिज विद्यापीठातील पीएचडी संशोधक शगुन गर्ग, आयआयटी बॉम्बेचे प्रा. इंदू जया, सदर्न मेथोडिस्ट युनिव्हर्सिटी, यूएसएचे वामशी कर्णम आणि जर्मन सेंटर फॉर जिओसायन्सचे प्रा. महदी मोटाघ यांनी केला आहे.

शगुन गर्ग यांनी सांगितले की, अशी परिस्थिती इराण, मेक्सिको, चीनमध्ये आहे. तिथली सरकारे त्या परिस्थितीवर वेगाने काम करतात. आतापर्यंत असा अभ्यास भारतात झाला नव्हता. म्हणूनच आम्ही दिल्ली-एनसीआरचा परिसर निवडला. कपशेरा, महिपालपूर, दिल्ली-गुरुग्राम जुना रस्ता आणि फरीदाबादमध्ये परिस्थिती खूपच वाईट दिसत आहे. सहसा सिंक होल तयार होतात ते सीवर पाईप किंवा पाण्याच्या पाईपच्या गळतीमुळे होतात. पाणी वाहून गेल्यावर जमीन खचते. यामुळे सिंकहोल तयार होते. गेल्या वर्षीच्या पावसात दिल्लीत काही ठिकाणी पाहिल्याप्रमाणे. पण रिपोर्टमध्ये ज्या धोक्याकडे बोट दाखवत आहे तो अधिक भयावह आहे.

दिल्ली-एनसीआरमध्ये भूजल झपाट्याने कमी होत आहे. पाण्याची पातळी कोणत्या पातळीवर कमी होत आहे, याचा शोध भारतीय वैज्ञानिक संस्थांना घ्यावा लागेल. जर आपण जमिनीच्या आतील पाणी असेच काढत राहिलो तर काही भाग बुडेल आणि खाली जाईल. निवासी भागात असे झाल्यास इमारती कोसळू शकतात. रस्त्यांवर भेगा पडू शकतात. यामुळे मोठा विनाश होऊ शकतो असा इशारा शास्त्रज्ञांनी दिला आहे. चीनमध्ये मिलिमीटरच्या पातळीवरही अशी कृती दिसली, तर तिथले सरकार ते गांभीर्याने घेते. आता या चार शास्त्रज्ञांच्या अभ्यासात दिल्ली-एनसीआरच्या कोणत्या भागात धोका आहे ते जाणून घेऊ.

या नकाशात दिल्ली-एनसीआरचे तीन क्षेत्र दाखवले आहेत. दिल्ली, फरिदाबाद आणि गुरुग्राम. दक्षिण दिल्लीचे क्षेत्रफळ वरील चौकोनी चौकटीत दिसते, जिथे निळे वर्तुळ आहे. यावरून येथे जमिनीच्या आतील पाण्याची पातळी ठीक असल्याचे दिसून येते. पण त्याच्या खाली असलेल्या बॉक्समध्ये अनेक लाल खुणा आहेत, जे गुरुग्राममध्ये जमिनीच्या आत पाण्याची पातळी खूप कमी असल्याचे दर्शवतात. त्याचप्रमाणे खालील बॉक्स फरीदाबादचा आहे. येथेही जमिनीच्या आतील पाण्याची स्थिती अत्यंत वाईट आहे. हे क्षेत्र भूस्खलनाच्या उच्च जोखमीच्या क्षेत्रात आहेत. उजवीकडे वरचा बॉक्स कापशेराची आहे. ज्यामध्ये लाल चिन्ह खूप पसरलेले आहे. त्याखालची मधला बॉक्स फरीदाबादची आहे आणि उजवीकडे खालचा बॉक्स द्वारकेची आहे. द्वारकेतील भूजल पातळी योग्य आहे, कारण तेथे निळ्या रंगाचे चिन्ह दिसत आहे.

या चित्रात दाखवलेला नकाशा दोन उपग्रहांचा डेटा दाखवत आहे. जर दोन्ही उपग्रहांचा डेटा सारखा दिसत असेल, म्हणजे एक समस्या आहे. हा नकाशा दिल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळाजवळील कापशेरा भागाचा आहे. ज्यामध्ये तीन टप्प्यांत अभ्यास करण्यात आला आहे. २०१४ ते २०१६, २०१६ ते २०१८ आणि २०१८ ते २०१९. येथे पहिल्या टप्प्यात २२ सेमी, दुसऱ्या टप्प्यात ३२ सेमी आणि तिसऱ्या टप्प्यात २० सेमी जमीन खचली आहे. पाच वर्षांत एकूण ७५ सें.मी. म्हणजेच कापशेरा परिसरातील भूजल पातळीबाबत कठोर पावले उचलली गेली नाहीत, तर हा परिसर धोकादायक ठरू शकतो. तिन्ही टप्प्यात दोन्ही उपग्रहांचा डेटा सारखाच दिसत आहे.

हा सॅटेलाईट फोटो दिल्लीच्या द्वारकाचा आहे. जिथे पहिल्या टप्प्यात म्हणजे २०१४ ते २०१६ दरम्यान भूजल पातळी खूपच कमी होती. लाल खूण पाहू शकता. दोन्ही उपग्रहांच्या डेटामध्ये. २०१६ ते २०१८ ते वर्ष २०१८-२०१९ ते निळे झाले. म्हणजेच दिल्ली सरकारने या भागातील भूजल संदर्भात काम केले आहे. शगुन गर्ग सांगतात की कोणतेही सरोवर, तलाव किंवा पाणवठे सुधारले आहेत. त्यांची पाण्याची पातळी योग्य आहे. त्यामुळे या भागात पाण्याची समस्या नाही. जमिनीच्या आत पाण्याचा समतोल राखला, तर उपग्रहही ही गोष्ट बरोबर दाखवेल. दिल्ली सरकारची इच्छा असेल तर ते इतर क्षेत्रातही सुधारणा करू शकते. पण त्याआधी त्या भागांचे भूविश्लेषण करावे लागेल

हा फोटो दिल्लीच्या आंतरराष्ट्रीय विमानतळापासून ८०० मीटर अंतरावर असलेल्या कापशेरा भागातील आहे. हा संपूर्ण परिसर लाल रंगात दिसत असल्याचे शगुन गर्ग सांगतात. मोठा त्रिकोण. जो चौकोनी बॉक्समध्ये महिपालपूर आणि बिजवासन हरिजन बस्ती आहेत. या भागांतून भूजलाचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जात आहे. या भागांमध्ये जमिनीतून मोठ्या प्रमाणात पाणी काढल्यास भविष्यात समस्या निर्माण होऊ शकतात.

या नकाशात जास्त पाणी उपसल्याने जमीन बुडणे किती धोकादायक ठरू शकते हे सांगितले आहे. शास्त्रज्ञांनी लोकसंख्या, लोकसंख्येची घनता, बिल्ट-अप/नॉन-बिल्ट-अप क्षेत्र, भूजल खोली, लिथोलॉजी, जमिनीची हालचाल, वेग ग्रेडियंट, संभाव्य धोका यांचे विश्लेषण केले आहे. या चित्रातील सर्व भाग हिरव्या रंगात आहेत, त्यांना कोणतीही अडचण नाही. जे पिवळ्या रंगाचे आहेत ते भूस्खलनाचा धोका असू शकतात. लाल खूण असलेले क्षेत्र जमीन खचण्याच्या उच्च जोखमीच्या क्षेत्रात आहेत.

लाल क्षेत्र खाली जात आहे. निळा क्षेत्र येत आहे. त्याला रिबाउंड किंवा अपलिफ्ट असेही म्हणतात. पाणी काढून टाकल्यावर माती आकुंचन पावते. जास्त पाणी असेल तर वर येईल. मातीमध्ये पाणी शोषण्याची क्षमता असते. कापशेरा आणि फरीदाबादमध्ये रिबाउंड होत नाही. जमिनीखाली काय चालले आहे? त्याचा अभ्यास झाला पाहिजे. पूर आला तर हे भाग पाण्याखाली जाण्याचा धोका अधिक आहे. अशा स्थितीत इमारती पडण्याची किंवा त्यांना तडे जाण्याची भीती असते. मोठा अनर्थही येऊ शकतो

जुन्या दिल्ली-गुरुग्राम रोडचीही अशीच स्थिती आहे. या रस्त्याखाली जमिनी खचण्याचे प्रमाण खूप जास्त आहे. दरवर्षी येथे भेगा पडतात. खड्डे तयार होतात. ते कापशेराच्या परिसरात येते. या रस्त्याच्या खाली ३० वर्षे जुनी भूमिगत सिमेंट गटाराची पाईपलाईन आहे. रसायनांमुळे रस्ता खराब होऊ शकतो. महापालिकेने याची चौकशी करावी. शगुन आणि इतर सहकारी शास्त्रज्ञांचा हा अभ्यास नुकताच सायंटिफिक रिपोर्ट्स जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला आहे.

शगुन गर्ग उत्तराखंडमधील हरिद्वार आणि रुरकी दरम्यान असलेल्या लक्सर भागातील आहे. वडील प्रदीप कुमार गर्ग यांचे भांड्यांचे दुकान आहे. आई बबिता गर्ग घर सांभाळते. बहिण डेहराडूनमधून बीएससी बायोटेक करत आहे. शगुनने पंतनगर विद्यापीठातून स्थापत्य अभियांत्रिकीमध्ये बी.टेक. पोस्ट ग्रॅज्युएशनसाठी आयआयटी बॉम्बेमध्ये प्रवेश घेतला. एक वर्ष अभ्यास केल्यानंतर त्यांना जर्मनीतून संशोधन करण्याची ऑफर मिळाली. त्यानंतर पुढील शिक्षण तेथून पूर्ण केले. त्यानंतर गेल्या वर्षी ऑक्टोबरमध्ये त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठात पीएचडी करण्यास सुरुवात केली.

केंब्रिज विद्यापीठाचे पीएचडी संशोधक शगुन गर्ग यांनी सांगितले की, आम्ही एकत्रितपणे या अभ्यासात युरोपियन स्पेस एजन्सी (ESA) च्या सेंटिनेल-1 उपग्रहाचा रिमोट सेन्सिंग डेटा वापरला आहे. हा डेटा ऑक्टोबर २०१४ ते जानेवारी २०२० पर्यंतचा आहे. भूस्खलन मिलिमीटर आणि सेंटीमीटरमध्ये होतात. हे इतकं हळूहळू घडतं की कळत नाही. सेंटिनेल-1ए आणि सेंटिनेल-1बी डेटा दर सहा दिवसांनी उपलब्ध असतो. हा उपग्रह इंटरफेरोमेट्री टेक्निक (InSAR) सह लहरी उत्सर्जित करतो, जो पृथ्वीच्या आत होत असलेल्या बदलांचे मोजमाप करतो.