>> अजीत सिंह, व्यवस्थापक, क्लायमेट स्मार्ट ॲग्रीकल्चर प्रोग्राम
हवामान बदलाचे तीव्र आणि मोठे परिणाम आता स्पष्ट होऊ लागले आहेत. केवळ मानवी जीवन नाही तर पशुपालन आणि शेतीवर हानिकारक परिणाम ठळकपणे दिसून येत आहेत. हवामान आणि हवामानाचा प्रकार सातत्याने बदलत असतो. एकीकडे हिवाळ्याचा कालावधी कमी होत असताना, दुसरीकडे, उन्हाळ्यातील अत्यंत वाढत्या तापमानामुळे जनजीवन विस्कळीत होत आहे आणि पावसाचे प्रमाणही सतत कमी होत आहे.
भारतातील शेती किंवा शेतीतील विविध पिकांचे उत्पादन हे हवामान बदलाच्या परिणामांबाबत संवेदनशील आहे. एका अनुमानानुसार, अनुकूल उपाययोजना केल्या नाहीत तर पावसावर अवलंबून असलेल्या भागांमध्ये धान उत्पादनात २०५० पर्यंत २० टक्के आणि २०८० पर्यंत तब्बल ४७ टक्क्यांपर्यंत घट होऊ शकते. तसेच गहू उत्पादन २०५० पर्यंत १९.३ टक्के आणि २०८० पर्यंत तब्बल ४० टक्क्यांनी कमी होण्याची शक्यता आहे. अलीकडील अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, २०१० मध्ये हवामान आणि प्रदूषण उत्सर्जनामुळे गहू उत्पादन सरासरी ३६ टक्क्यांनी कमी झाले असून, काही दाट लोकवस्ती असलेल्या राज्यांमध्ये ५० टक्क्यांपर्यंत नुकसान झाल्याची नोंद आहे. या टंचाईमुळे केवळ अन्न सुरक्षेला धोका निर्माण होत नाही तर लाखो शेतकऱ्यांच्या उपजीविकेवरही परिणाम होतो आहे.
हवामान बदलाचा परिणाम म्हणजे चक्रीवादळांच्या संख्येत लक्षणीय वाढ झाली आहे. मान्सून काळात पाऊस पडण्याच्या दिवसांची घटती संख्या आणि कोरडे हवामान हे दर्शविते की, हा हंगाम पावसावर अवलंबून असलेल्या शेतीसाठी पूर्णपणे धोकादायक ठरत आहे. २०२४ च्या खरीप हंगामात सप्टेंबर आणि ऑक्टोबर महिन्यात सामान्यपेक्षा जास्त पाऊस पडल्यामुळे धान पिकाची कापणी आणि रब्बी पिकांच्या पेरणीसाठी उशीर झाला. यामुळे, उत्तर आणि पूर्व बिहारमधील बहुतेक शेतकऱ्यांनी गहू पेरणी सुमारे १५-२० दिवस किंवा त्याहून अधिक उशिराने केली. फेब्रुवारी महिन्यातच तापमान अचानक वाढू लागले आहे. बिहारमधील सुमारे ६ जिल्ह्यांमध्ये तापमान ३० अंश सेल्सिअसच्या जवळ पोहोचले. अशा परिस्थितीत रब्बी पिकांचा धोका वाढताना दिसत आहे. पण पुन्हा एकदा वाऱ्याची दिशा बदलली आणि मार्चच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत हवामान अनुकूल राहिले. आता पुन्हा एकदा हवामानतज्ज्ञांनी केलेल्या काही दाव्यांमुळे शेतकऱ्यांमध्ये भीतीचे वातावरण आहे.
हवामानशास्त्रज्ञांच्या मते, मध्य आणि उत्तर भारतातील प्रमुख गहू उत्पादक भागात तापमान सामान्यपेक्षा ६ अंश सेल्सिअसने जास्त वाढू शकते. या वर्षी मार्च महिना नेहमीपेक्षा उष्ण राहणार आहे. महिन्यातील बहुतांश काळ कमाल आणि किमान तापमान नेहमीपेक्षा जास्त राहील. तापमानात अचानक वाढ झाल्यामुळे देशातील मुख्य पीक गहू धोक्यात येऊ शकते. गेल्या सलग तीन वर्षांत गव्हाचे कमी झालेले उत्पादन आधीच चिंतेचे कारण ठरत आहे. मार्च महिना गहू, हरभरा आणि मोहरीसाठी अनुकूल राहणार नाही. पिकांना उष्णतेचा ताण येऊ शकतो. ही बाब टर्मिनल हिट इफेक्ट म्हणून ओळखली जाते.
गहू आणि इतर रब्बी पिकांवर अंतिम उष्णतेचा परिणाम: टर्मिनल हिट स्ट्रेस म्हणजे अशी स्थिती जेव्हा पिकाच्या धान्य भरण्याच्या आणि पिकण्याच्या अवस्थेत तापमान अचानक वाढते. भारतातील गहू आणि इतर हिवाळ्यात पेरलेल्या रब्बी पिकांसाठी हवामानातील बदल हे एक मोठे आव्हान ठरत आहे. विशेषतः उन्हाळ्याची सुरुवात होण्याचा काळ आणि उष्णतेच्या लाटेच्या घटनांमध्ये वाढ होत आहे.
१. गहू उत्पादनावर आणि उत्पादकतेवर परिणाम: गहू तापमानातील बदलांना अत्यंत संवेदनशील असतो. मार्च-एप्रिलमध्ये त्याच्या वाढीच्या अंतिम टप्प्यात जास्त उष्णता धान्य भरण्याचा कालावधी कमी करते, उच्च तापमानामुळे धान्य लवकर पिकते, स्टार्च जमा होण्याचा वेळ कमी होतो आणि लहान, सुकलेले धान्य तयार होते.
- गव्हाच्या उत्पादनात घटः संशोधनातून असे दिसून आले आहे की, जर तापमान ३० अंश सेल्सिअसपेक्षा १ अंश सेल्सिअसने वाढले तर गहू उत्पादन ३ ते ५ टक्क्यांनी कमी होऊ शकते.
- गुणवत्तेवर नकारात्मक परिणामः उच्च तापमानामुळे प्रथिनांचे प्रमाण आणि ग्लूटेनची गुणवत्ता कमी होते, ज्यामुळे पीठ बनवणे आणि ब्रेडची गुणवत्ता प्रभावित होते.
- पाण्याची मागणी वाढतेः अति उष्णतेमुळे बाष्पीभवन वाढते, ज्यामुळे सिंचन कमी प्रभावी होते आणि पिकांना जास्त पाण्याची आवश्यकता असते.
२. इतर रब्बी पिकांवर परिणाम: हरभरा - टर्मिनल हिटमुळे शेंगा तयार होण्याच्या प्रक्रियेवर परिणाम होतो. परिणामी बियाणे लहान आणि हलके होतात. ३५ अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त तापमानामुळे मोहोर गळू शकतो आणि बियाणे नापीक होऊ शकतात.
- मोहरी: उच्च तापमानामुळे फुले येण्याचा आणि बियाण्याच्या निर्मितीचा कालावधी कमी होतो, त्यामुळे तेलाचे प्रमाण आणि बियाण्याचा आकार कमी होतो.
- मसूर आणि जव: अति उष्णतेमुळे बायोमास संचय कमी होतो, ज्यामुळे उत्पादन आणि पौष्टिक गुणवत्तेवर नकारात्मक परिणाम होतो.
वाढत्या जागतिक तापमानामुळे निर्माण होणारा टर्मिनल हिट स्ट्रेस भारतीय शेतीसाठी एक गंभीर आव्हान बनत आहे. अनुकूल तंत्रे, नवीन जातींचा विकास आणि धोरणात्मक हस्तक्षेप याद्वारे हवामान बदलामुळे होणाऱ्या नुकसानापासून गहू आणि इतर रब्बी पिकांचे संरक्षण करता येते. भारत हा जगात दुसऱ्या क्रमांकाचा गहू उत्पादक देश आहे. परंतु गेल्या काही वर्षांत वारंवार होणाऱ्या तीव्र उष्णतेमुळे उत्पादनात घट झाली आहे. यामुळे, देशांतर्गत पुरवठा संरक्षित करण्यासाठी भारताला २०२२ मध्ये गहू निर्यातीवर बंदी घालावी लागली, ज्याचा परिणाम जागतिक गहू बाजारपेठेवरही झाला. जर २०२५ मध्येही पीक खराब राहिले तर भारताला महागड्या आयातीवर अधिक अवलंबून राहावे लागेल, विशेषतः अशा वेळी जागतिक पातळीवरील अन्नधान्याच्या किमती अस्थिर राहतील.
- सदर लेखाचे लेखक बिहार राज्यातील क्लायमेट स्मार्ट अॅग्रीकल्चर प्रोग्रामचे व्यवस्थापक म्हणून काम करतात. पर्यावरण संरक्षण निधीचे याला पाठबळ आहे. ते २० वर्षांहून अधिकचा अनुभव असलेले एक वरिष्ठ कृषी आणि उपजीविका कार्यक्रम तज्ज्ञ आहेत. भारतीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठ्या प्रमाणात शाश्वत कृषी कार्यक्रमांचे धोरण आखणे, डिझाइन करणे आणि अंमलबजावणी करण्यात त्यांनी महत्त्वपूर्ण तांत्रिक कौशल्य सिद्ध केले आहे. त्यांना सरकारी आणि गैर-सरकारी संस्थांसोबत (GO & NGO) शेतीमधील कृती संशोधन कार्यक्रमांवर काम करण्याचा व्यापक अनुभव आहे.