राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज जयंती विशेष: राजर्षींचे दूरदृष्टीचे कृषी-व्यापार धोरण, देशाच्या अर्थव्यवस्थेस दिली दिशा

शाहू महाराजांनी शेतीच्या आधुनिकीकरणासोबतच व्यापाराला प्रोत्साहन देणारी धोरणे राबवली, ज्यामुळे कोल्हापूर संस्थान आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध झाले

भारताच्या सामाजिक आणि आर्थिक सुधारणांच्या इतिहासात राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज (१८७४-१९२२) यांचे योगदान अविस्मरणीय आहे. कोल्हापूर संस्थानाचे छत्रपती म्हणून त्यांनी शेती आणि व्यापार क्षेत्रात केलेल्या सुधारणांनी शेतकऱ्यांचे जीवनमान उंचावले आणि अर्थव्यवस्थेला नवीन दिशा दिली. शेती हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा असून, व्यापार हा त्या कण्याला बळकटी देणारा मेरुदंड आहे. शाहू महाराजांनी शेतीच्या आधुनिकीकरणासोबतच व्यापाराला प्रोत्साहन देणारी धोरणे राबवली, ज्यामुळे कोल्हापूर संस्थान आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध झाले.

वैचारिक पाया

एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस भारतीय शेती अनेक आव्हानांना तोंड देत होती. पारंपरिक शेती पद्धती, अपुरा पाणीपुरवठा, सावकारी कर्जाचा बोजा आणि जमिनीचे छोटे तुकडे यामुळे शेतकरी आर्थिक संकटात सापडले होते. त्याचबरोबर, शेतमालाच्या व्यापारात मध्यस्थांचे वर्चस्व आणि बाजारपेठांचा अभाव यामुळे शेतकऱ्यांना योग्य भाव मिळत नव्हता. शाहू महाराजांनी या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी समतावादी आणि समाजवादी विचारसरणीवर आधारित धोरणे आखली. महात्मा जोतिबा फुले यांच्या सत्यशोधक चळवळीचा प्रभाव त्यांच्यावर होता, ज्यामुळे त्यांनी शेती आणि व्यापाराला सामाजिक न्यायाशी जोडले. त्यांचे धोरण ‘शेती आणि व्यापाराच्या प्रगतीतूनच समाजाचा सर्वांगीण विकास’ या तत्त्वावर आधारित होते.

कृषीविषयक धोरणांचे स्वरूप आणि अंमलबजावणी

शाहू महाराजांनी शेतीच्या प्रगतीसाठी अनेक उपाययोजना केल्या, ज्यांनी शेतकऱ्यांना आर्थिक आणि तांत्रिकदृष्ट्या सक्षम केले.

पाणी व्यवस्थापन : राधानगरी धरण

पाणी हा शेतीचा आत्मा आहे. शाहू महाराजांनी ही गरज ओळखून १९०९ मध्ये राधानगरी धरणाच्या बांधकामाला सुरुवात केली. हा प्रकल्प कोल्हापूरच्या शेतीसाठी मैलाचा दगड ठरला. धरणामुळे सातत्यपूर्ण पाणीपुरवठा उपलब्ध झाला, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना बहु-पीक पद्धती अवलंबता आली.

शेतीचे आधुनिकीकरण आणि शिक्षण

शाहू महाराजांनी शेतीला वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून पाहण्याचा आग्रह धरला. त्यांनी शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती तंत्रज्ञानाची माहिती मिळावी यासाठी कृषी प्रदर्शने आणि प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित केली. शेती शिक्षणाला प्रोत्साहन देताना त्यांनी शेतकऱ्यांना पुस्तके वाचण्यास आणि नवीन तंत्रे आत्मसात करण्यास प्रेरित केले. त्यांचे म्हणणे होते की, शेती ही केवळ व्यवसाय नसून एक शास्त्र आहे, ज्यासाठी शिक्षण आणि प्रयोगशीलता आवश्यक आहे. यामुळे शेतकरी अधिक जागरूक आणि तंत्रसज्ज झाले, ज्याचा परिणाम शेतीच्या उत्पादकतेत आणि व्यापारात वाढ झाला.

सहकारी संस्थांचा विकास

सावकारी कर्जाच्या जाचातून शेतकऱ्यांची सुटका करण्यासाठी शाहू महाराजांनी सहकारी संस्थांची स्थापना केली. या संस्थांमार्फत शेतकऱ्यांना कमी व्याजदराने कर्ज, बियाणे आणि खते उपलब्ध करून देण्यात आली.

व्यापारविषयक धोरणांचा अवलंब
शाहू महाराजांनी शेतीच्या प्रगतीसोबतच शेतमालाच्या व्यापाराला प्रोत्साहन देणारी धोरणे राबवली. त्यांनी शेती आणि व्यापार यांचे परस्परावलंबित्व ओळखले आणि त्यानुसार उपाययोजना केल्या.

बाजारपेठांची निर्मिती

शेतमालाला योग्य भाव मिळावा यासाठी शाहू महाराजांनी शाहुपुरी आणि जयसिंगपूर यांसारख्या व्यापारपेठांची स्थापना केली. या बाजारपेठांमुळे कोल्हापूर गुळाच्या व्यापारासाठी जगभर प्रसिद्ध झाले. शाहुपुरी बाजारपेठ ही शेतकऱ्यांना थेट ग्राहकांशी जोडणारी व्यवस्था होती, ज्यामुळे मध्यस्थांचे शोषण कमी झाले.

व्यापारासाठी पायाभूत सुविधा

शाहू महाराजांनी व्यापाराला गती देण्यासाठी रस्ते, पूल आणि गोदामे यांसारख्या पायाभूत सुविधांच्या विकासावर भर दिला. यामुळे शेतमालाची वाहतूक सुलभ झाली आणि व्यापारी केंद्रांशी कनेक्टिव्हिटी वाढली.

धोरणांचा प्रभाव आणि सामाजिक परिणाम

शाहू महाराजांच्या कृषी आणि व्यापार धोरणांचा कोल्हापूरच्या अर्थव्यवस्थेवर आणि समाजावर खोलवर परिणाम झाला. राधानगरी धरणामुळे शेतीची उत्पादकता वाढली, तर सहकारी संस्थांनी शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य दिले. शाहुपुरी आणि जयसिंगपूर यांसारख्या बाजारपेठांमुळे शेतकऱ्यांना योग्य भाव मिळाले आणि व्यापाराला चालना मिळाली. या धोरणांनी शेतकऱ्यांचे जीवनमान सुधारले आणि शेतीला सामाजिक प्रतिष्ठा मिळाली.

सामाजिकदृष्ट्या, शाहू महाराजांनी मागासवर्गीय आणि अस्पृश्य शेतकऱ्यांना शेती आणि व्यापाराच्या मुख्य प्रवाहात आणले. त्यांनी शेती आणि व्यापाराला सामाजिक समतेशी जोडले, ज्यामुळे शेतकरी वर्गाला आत्मसन्मान आणि स्वावलंबन मिळाले. त्यांच्या धोरणांनी स्थानिक अर्थव्यवस्थेला बळकट केले आणि कोल्हापूरला आर्थिकदृष्ट्या स्वयंपूर्ण बनवले.

समकालीन प्रासंगिकता

शाहू महाराजांचे कृषी आणि व्यापार धोरण आजच्या काळातही अत्यंत प्रासंगिक आहे. सध्याच्या भारतीय शेतीसमोर पाण्याची कमतरता, शेतमालाला योग्य भाव न मिळणे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अभाव ही प्रमुख आव्हाने आहेत. शाहू महाराजांनी पाणी व्यवस्थापन, सहकारी संस्था आणि बाजारपेठांच्या निर्मितीवर दिलेला भर ही आजच्या शेती धोरणांसाठी प्रेरणा ठरू शकते. त्यांनी शेती शिक्षण आणि शेतमालाच्या ब्रँडिंगवर दिलेले महत्त्व आजच्या डिजिटल युगात शेतकऱ्यांना तंत्रज्ञान आणि जागतिक बाजारपेठांशी जोडण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते.

- प्रा. डॉ. कपिल राजहंस (सदस्य, राजर्षी शाहू महाराज चरित्र साधने प्रकाशन समिती, महाराष्ट्र शासन)