जैवविविधतेशी आपला संबंध येतो कुठे?

रानभाज्या हा आहार संस्कृतीचा एक भाग आहे. मात्र, जंगलांचा ऱ्हास होऊ लागल्याने ही आरोग्यदायी  संस्कृती लोप पावत चालली आहे. त्यामुळे आता रानभाज्यांच्या संरक्षण व संवर्धनाकडे लक्ष द्यायला हवे.

रेश्मा जठार
पर्यावरण संशोधक

जैवविविधतेशी आपला दररोज थेट संबंध येतो इतकंच नव्हे तर; ती आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य आणि मोठा भाग आहे. आपल्या आहाराचं उदाहरण घ्या. भारतात एकट्या तांदळाची जवळपास दहा हजार वाण होती. उंच वाढणारी, बुटकी, कमी मुदतीत तयार होणारी, जास्त मुदतीची, हळवी, गरवी, वेगवेगळ्या प्रकारच्या जमिनीत घेता येतील अशी इत्यादी अनेक. ही वाण आपल्या परिचयाची नसली तरी आजसुद्धा आपल्याला किमान एवढं नक्की ठाऊक असतं की काही तांदळाचा भात मोकळा होतो, काहीचा चिकट, काही दाणे लांब, काही आखूड, काही सुवासिक, पेजेचा तांदूळ वेगळा, पुलावाचा वेगळा, रोजच्या जेवणात करायचा भात घरोघरी वेगवेगळा. अर्थात आता आपल्या वापरात असलेली बरीचशी वाण ही संकरित असतात. आधुनिक नगदी शेतीच्या अट्टाहासामुळे कित्येक जुनी, नैसर्गिक वाण आता नमुन्यादाखलही मिळेनाशी झाली आहेत. 

आंब्यातील विविधतेच उदाहरण यापूर्वी पाहिले. जनुकीय विविधतेमुळेच आपल्याला नानाविध चवींचे आंबे खायला मिळतात. वेगवेगळ्या भाज्या, फळे प्रजाती वैविध्यामुळे मिळतात. दोडकी, घोसाळी, कारली, पडवळ दुधी, लाल भोपळा, कलिंगड या एकाच कुळातील वनस्पतींच्या विविध प्रजाती आहेत; ‘कुकुरबिटेसी’ असे या काकडीवर्गीय वनस्पतींच्या कुळाचे शास्त्रीय नाव आहे. याखेरीज अनेक पालेभाज्या... म्हणजे पालक, मेथी आदी बाजारात सहज मिळणाऱ्या पालेभाज्यांपेक्षा वेगळ्या अनेक भाज्या. पावसाळा आला आहे तेव्हा काही रानभाज्यांविषयी आपण लवकरच जाणून घेऊ किंवा उजळणी करू. पारंपरिक धान्ये, कडधान्ये, गळिताची धान्ये यातही देशाच्या विविध भागात केवढे तरी वैविध्य आढळते. तसेच, मसाल्याचे पदार्थ विसरून चालणार नाही.

तर, भाज्या, फळे, धान्य आणि ऋतुमानानुसार मिळणारे, उपलब्धतेनुसार केले जाणारे इतरही खाद्यपदार्थ माणसाच्या पारंपरिक जीवनशैलीतील आहारात रुचिपालट करत आले आहेत. आपली वैविध्यपूर्ण खाद्यसंस्कृती परिसंस्था, प्रजाती आणि जनुकीय अशा सर्व प्रकारच्या जैवविविधतेच्या आधारे साकारली आहे.

तरीदेखील, आपल्या आहारात आता आढळणारी विविधता ही फारच कमी झाली आहे. हे तपासून पाहायचे असेल तर एक लहानसा प्रयोग करून पाहा. आपल्या घरात, शेजारीपाजारी, मित्रमंडळात वेगवेगळ्या वयोगटातील, विशेषतः साठीच्या घरात व त्यापलीकडे असलेल्या पिढीतील माणसे गाठा आणि त्यांना त्यांच्या बालपणीच्या खाद्यपदार्थांच्या आठवणींबद्दल विचारा. नवी माहिती मिळेल आणि गप्पाही छान होतील! 

आहाराखेरीज माणूस वस्त्र, निवारा या प्राथमिक गरजांसह सौंदर्य प्रसाधने, औषधे इ. नानाविध गरजांसाठी  जैवविविधतेवर अवलंबून आहे. सकाळी उठल्यापासून रात्री झोपेपर्यंत आपल्या वापरात असलेल्या प्रत्येक वस्तूचा स्रोत पाहा, तिच्या निर्मितीसाठी वापरलेला प्रत्येक घटक पदार्थ जाणून घ्या. आपोआपच तुमच्या लक्षात येईल, आपला जैवविविधतेशी संबंध आणखी कुठेकुठे व कसा येतो!