शिवरायांच्या चित्र-शिल्परूपी इतिहासाची सोनेरी पानं

‘बाप से बेटा सवाई’ असं शत्रूनंही ज्यांचं वर्णन केलं होतं, त्या छत्रपती संभाजी या तुफानाचा शोध इतिहास संशोधक वा.सी. बेंद्रेंनी घेतला होता... अगदी युरोपापर्यंत, सुमारे २५ वर्षं. ‘गांधी’ हा एकच ध्यास सर रिचर्ड ॲटनबरोंनी घेतला होता... १८ वर्षं. त्याच तोडीचं काम एका चित्रकारानं सांप्रत काळात केलं आहे. 

सिद्धार्थ ताराबाई  
मुख्य उपसंपादक
राकोटीच्या जिद्दीतूनच ‘कथा शिवचित्रांच्या, व्यथा शिवस्मारकांच्या!’ या ग्रंथाची गोष्ट घडली. म्हणजे प्रत्येक गोष्ट जशी एक ‘गोष्ट’ असते आणि त्या गोष्टीचीही एक विलक्षण गोष्ट असते आणि त्या गोष्टीतही अनेक उपगोष्टी दडलेल्या असतात, तशाच उपकथांच्या जोडकामातून याही ग्रंथाची गोष्ट आकारली आहे. या गोष्टीचे महानायक आहेत अर्थातच छत्रपती शिवराय आणि कर्तेकरविते आहेत सुहास बहुळकर- सुविख्यात चित्रकार.
     
बहुळकरांनी इतिहासाचं असं एक अजोड पान उत्खनलं आहे, ज्यावर कोरल्या आहेत दिग्गज, ख्यातकीर्त चित्रकार-शिल्पकारांच्या कथा. त्यांत व्यथाकथा तर आहेतच; पण साहसकथा नि अद्भुतिकाही आहेत. छ. शिवाजी महाराज या अलौकिक नावाशी जोडलेल्या. संभाजी राजांचा शोध घेता घेता युगप्रवर्तक छ. शिवाजी राजांचं अस्सल चित्र हुडकून काढणारे इतिहास संशोधक बेंद्रे, आलमगीरास त्याच्याच दरबारात आव्हान देणाऱ्या शिवरायांची मुद्रा रेखाटणारे ब्रिटिश चित्रकार आर्थर डेव्हिड मॅकॉर्मिक आणि एम.व्ही. धुरंदर, शासनमान्य शिवाजी चित्रकार कलायोगी जी. कांबळे, चित्र रेखाटण्यात मग्न असतान अर्धांगवायूने कोसळलेले ग. ना. जाधव, कुराणाच्या आयातांवर सुलेखनातून छत्रपती साकारणारे अब्दुल कादीर शेख, कुंचल्याचा कॅमेरा करून शिकारदृश्य रेखाटणारे आबालाल रहिमान, शिवछबीचं नाणं डिझाईन करून जपानची आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा जिंकणारी २० वर्षीय रूपल सावंत, धरणफुटीचं आकाश कोसळल्यानंतरही पुन्हा शिवशिल्प घडवणारे बंडोपंत खेडकर, शिवपुतळ्याच्या कामाला गालबोट लागल्यानंतर हार न मानणारे आद्य स्मारक शिल्पकार गणपतराव म्हात्रे, मुंबईचे हृदय- शिवतीर्थावर शिवपुतळा घडवणारे महान शिल्पकार नारायण पाणसरे...  

पाणसऱ्यांची कथा ही शोकांतिकाच. राजकारण्यांच्या आततायीपणापायी घडलेली. म्हणूनच बहुळकर फटकारतात, ‘पाणसरेंसारख्या कलावंताच्या नशिबी कसे भोग येतात, हे त्यांचेच नव्हे, तर महाराष्ट्रातील शिल्पकारांचं दुर्दैव. यामागं होती, शासकीय उदासीनता, अक्कल नसतानाही शहाणपणा शिकवण्याची मुजोरी आणि भ्रष्टाचार.’ शिल्पकार म्हात्रे आणि विनायक करमरकर यांच्या बाबतीत उद्भवलेल्या संघर्षाचं वर्णन, बहुळकर ‘दोन शिल्पकार आणि त्यांचे समर्थक यांच्यातलं तुंबळ युद्ध’, असं करतात. या प्रकरणाची नोंद, ‘म्हात्रेंच्या पीछेहाटीची आणि करमरकारांच्या भरभराटीचा प्रारंभ’, अशी झाली आहे. या ग्रंथातल्या एका सुखान्तिकेचाही उल्लेख करायला हवा. ती आपल्याला उत्कंठेच्या टकमक टोकावर उभं करते. कलामहर्षी बाबूराव पेंटर यांनी कोल्हापुरात अवघ्या २० दिवसांत साकारलेल्या महाराजांच्या पुतळ्याची गोष्ट म्हणजे बहुळकरांनी मूव्ही कॅमेऱ्यानं टिपलेला थरारपटच.  पुस्तकाच्या शेवटच्या प्रकरणात बहुळकरांनी मुंबईजवळ अरबी समुद्रात होऊ घातलेल्या शिवस्मारकाविषयी विस्तृत लिहलं आहे. असं स्मारक उभारण्यास ते ‘वेडेपणा’ का म्हणताहेत, ते समजून घ्यायला हवं.    

या पुस्तकाची निर्मितीकथा अडथळ्यांच्या कडे-कपारी पार करीत कशी सुफळ संपूर्ण झाली, त्याची स्वतंत्र गोष्टही बहुळकरांनी लिहायला हवी. या शोधयात्रेत भेटलेली माणसं, इतिहासाचं उत्खनन, दुर्मीळ छायाचित्रांची जमवाजमव आणि हे करताना आलेल्या अडचणी, नैराश्याचे क्षण हा या गोष्टीमागील गोष्टीचा ऐवज आहे.   दिग्गज कलावंतांच्या प्रतिभाविलासातून साकारलेल्या चित्रांची आणि शिल्पांची रेलचेल, त्यांच्यावरचं भाष्य आणि त्यांची ‘शो, डोन्ट टेल’ शैली हा या पुस्तकाचा यूएसपी. एक अतुलनीय कार्य पार पाडून त्यांनी वाचकांना प्रबुद्ध केलं आहेच, शिवाय नव्या कलावंतांसाठी अभ्यासाचं नवं, प्रशस्त दालनही खुलं केलं आहे... अनेक दरवाजे, खिडक्या आणि झरोके असलेलं!