येळा अमावस्या २०२५ : मराठवाड्यातील शेतात मार्गशीर्ष अमावस्येला का केली जाते पांडवांची पूजा?

Margashirsha Amavasya 2025: आज १९ डिसेंबर रोजी मार्गशीर्ष तथा येळा अमावास्या आहे, त्यानिमित्ताने मराठवाडा प्रांतातील एक परंपरा जाणून घेऊ. 

मार्गशीर्ष अमावस्येला मराठवाडा तसेच कर्नाटक प्रांतात येळा अमावस्या म्हणतात, १९ डिसेंबर रोजी येळा अमावस्या आहे, त्यानिमित्त या भागात आजही शेतात पांडवांची पूजा का केली जाते, त्याबद्दल जाणून घेऊ. 

मराठवाड्याच्या मातीत 'येळा अमावस्या' हा सण म्हणजे शेतकऱ्यांसाठी कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा मोठा सोहळा असतो. मार्गशीर्ष अमावस्येला साजरा होणाऱ्या या सणाला 'कृषी संस्कृतीचा दिवाळी सण' असेही म्हटले जाते. या दिवशी संपूर्ण कुटुंब शेतात जाते, तिथे वनभोजन होते आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे 'पांडवांची' विधीवत पूजा केली जाते.

पांडवांची पूजा करण्यामागील पौराणिक कथा

येळा अमावस्येला पांडवांची पूजा करण्यामागे एक प्रचलित लोककथा सांगितली जाते:

असे मानले जाते की, जेव्हा पांडव वनवासात होते, तेव्हा ते फिरत असताना मार्गशीर्ष अमावस्येच्या दिवशी एका शेतात थांबले होते. वनवासात असताना त्यांना अन्नाची भ्रांत होती, पण वसुंधरेने (धरती मातेने) त्यांना त्या शेतात अन्न आणि आश्रय दिला. पांडवांनी तिथे तृप्त होऊन धरती मातेची आणि पिकांची पूजा केली.

दुसरी एक मान्यता अशी की, पांडव हे संरक्षणाचे प्रतीक आहेत. आपल्या शेतातील पिकांचे रक्षण व्हावे, नैसर्गिक आपत्ती येऊ नये आणि वर्षभर धान्याची भरभराट व्हावी, यासाठी पाच पांडवांच्या रूपाने पाच पाषाणांची (दगडांची) किंवा मातीच्या ढिगाऱ्यांची शेतात स्थापना करून त्यांची पूजा केली जाते.

पूजेचा विधी आणि 'कणगी'

१. पांडव स्थापना: शेतातील एका स्वच्छ जागी पाच पाषाण(दगड) मांडले जातात. त्यांना धुवून, चुना आणि कुंकवाचे टिळे लावून सजवले जाते. हे पाच पाषाण म्हणजे युधिष्ठिर, भीम, अर्जुन, नकुल आणि सहदेव यांचे प्रतीक मानले जातात. 
२. नैवेद्य: पांडवांसमोर शेतातील ताज्या पिकांचा (उदा. ऊस, बोरं, हरभरा, ज्वारीची कणसं) नैवेद्य ठेवला जातो. 
३. पांडवांचे प्रतीक:  काही ठिकाणी मातीचे छोटे ढिगारे करून त्यांना पांडवांचे रूप दिले जाते आणि त्यावर ज्वारीच्या ताटांपासून तयार केलेले 'वज्जे' (छोटे छप्पर) ठेवले जाते.

येळा अमावस्येचे खास जेवण

या सणाचे मुख्य आकर्षण म्हणजे 'भज्जी' आणि 'भाकरी'.

भज्जी: ही काही साधी भाजी नसते. यात शेतातील सर्व पालेभाज्या, कडधान्ये, शेंगा (उदा. हरभरा, अंबाडी, मेथी, वांगी, पापडी) एकत्र करून एक विशेष मिश्र भाजी तयार केली जाते.

ज्वारी-बाजरीची भाकरी: कडाक्याच्या थंडीत तीळ लावलेली बाजरीची किंवा ज्वारीची भाकरी आणि सोबत दही-गुळाचा आस्वाद घेतला जातो.

सामाजिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व

येळा अमावस्या हा सण केवळ पूजेपुरता मर्यादित नाही, तर तो निसर्गाशी नाते जोडणारा सण आहे.

निसर्ग पूजा: 'येळलो-येळलो' (अर्थात 'हे आई, तू प्रसन्न हो') असे म्हणत धरती मातेची ओटी भरली जाते.

एकता: या दिवशी गावातील सर्व जाती-धर्माचे लोक एकत्र येऊन शेतात जेवण करतात, ज्यामुळे सामाजिक सलोखा वाढतो.

विश्रांती: मार्गशीर्ष महिन्यात पिके जोमाने आलेली असतात. अशा वेळी शेतीला विश्रांती देऊन आनंदाने हा सण साजरा केला जातो.