एकट्या ज्येष्ठांना तरुणांशी जोडणारी 'टाइम बँक'; वेळेचा हा जमा-खर्च तुमच्या 'खात्यात' जमा होईल

तुम्ही कुणासाठी वेळ द्या. तुम्हाला जेव्हा मदतीची गरज वाटेल तेव्हा कुणीतरी तुमच्यासाठी वेळ देईल. वेळेचा हा जमा-खर्च तुमच्या 'खात्यात' जमा होईल !

उज्ज्वला बर्वे
माध्यम अभ्यासक

"आयुष्य किती सरलंय माहीत आहे, किती उरलंय माहीत नाही. पैसे किती सरलेत, किती उरलेत माहीत आहे, आला दिवस सरणार आहे माहीत आहे दिवसाचा एकेक क्षण का सरता सरत नाही तासन्तास विचार करूनही कळत नाही." पंचाहत्तर वर्षाच्या एका व्यक्तीचे हे शब्दही आज बहुसंख्य ज्येष्ठ नागरिकांची कैफियत आहे. हे आजोबा किंवा आजी अंथरुणाला खिळलेले नाहीत. चांगले हिंडते-फिरते आहेत; पण रोज जाणार तरी कुठे? आयुष्यभर भरपूर प्रवास झाला, नाटक-सिनेमे पाहून झाले, वाचन झालं. आता ते घरात एकटेच राहतात. घर आवरून तरी किती आवरणार? स्वयंपाकात तरी किती वेळ घालवणार? सोसायटीतल्या त्याच त्याच लोकांशी तेच तेच किती वेळा बोलत राहणार? आणखी काही तरी वेगळं पाहिजे. वेगळे लोक, वेगळे विषय. नवा उत्साह देणारे, कशाची, कुणाची तरी वाट पाहता आली पाहिजे. सगळ्यांची भावना थोड्याफार फरकाने हीच असते.

पैशांच्या मोबदल्यात जे मिळतं त्याच्या पलीकडलं काहीतरी हवं असतं. भारतातच नाही, तर परदेशातही तीच परिस्थिती आहे. लांबलेलं आयुष्य, चांगल्या संधींच्या शोधात दुसऱ्या ठिकाणी गेलेले किंवा एकाच घरात राहूनही आपापल्या व्यापात, विवंचनांत बुडालेले आप्तस्वकीय, सारखं शेजारी बसायला, बोलायला कोण मिळणार? याच विषयावरच्या एका नाटकात साठ वर्षांचा एक मुलगा आपल्या नव्वद वर्षाच्या धडधाकट वडिलांसाठी 'जेएफएस' या संस्थेच्या स्वयंसेवकाला बोलावतो असा प्रसंग होता. ती मुलगी आल्यावर सांगते, "आम्ही तरुणांनी 'ज्युनिअर्स फॉर सीनिअर्स' अशी संस्था सुरू केली आहे. आम्ही सीनिअर्सना त्यांचे इंटरेस्ट विचारतो आणि त्या विषयांसंबंधी त्यांच्याशी गप्पा मारायला आमच्यातलं कुणीतरी जातं. त्यासाठी पॉकेटमनीइतकेच किरकोळ पैसे आम्ही घेतो." नंतर एक आजी हौशी क्रोशे विणकामवाली स्वयंसेवक मिळेल का बघतात. ती मिळाल्यावर आजींना नवतंत्र कळतं, तरुणीला जुन्या पद्धती कळतात, असं काहीसं त्या नाटकात दाखवलं होतं.

किती सोयीची व्यवस्था आहे ही. उतारवयात तरुण पिढीची संगत जास्त ऊर्जादायी वाटते. तरुणदेखील त्यांच्या आई-वडिलांच्या पिढीपेक्षा आजी-आजोबांच्या पिढीच्या बाबतीत जास्त समंजस, सहनशील असतात. कुणीतरी आपल्या आवडीच्या विषयासंबंधी आपल्याशी गप्पा मारायला आपल्या घरी येणार आहे, बोलायला ही भावना किती उत्साह निर्माण करणारी असेल ते त्या टप्प्यावर अद्याप न पोहोचलेल्या व्यक्तीला कळणं अवघडच. तरुणपणी आपण कुणासाठी वेळ दिला तर तो आपल्या खात्यात जमा करून पुढे आपल्याला उपयोगी पडेल, अशी व्यवस्था करणारी 'समयपेढी-टाइम बैंक' ही संकल्पना हळूहळू रुळते आहे. 'टाइम इज मनी' हे तत्त्व स्वीकारून तिथे पैशांचा व्यवहार होत नाही, तर वेळ हेच चलन मानून एकमेकांना मदत केली जाते.

ही योजना फक्त ज्येष्ठ नागरिकांसाठी नाही; पण त्यांना त्याचा सगळ्यांत जास्त उपयोग होतो. 'टाइम बैंक' उपक्रमात एखाद्याकडचे फोटो बघून नीट लावून देण्यापासून त्यांचं स्कॅनिंग करून देण्यापर्यंत किंवा पुस्तक वाचून दाखवण्यापासून गप्पा मारण्यापर्यंत दुसऱ्यासाठी केलेलं कोणतंही काम गृहीत धरलं जातं. एकच व्यक्ती कधी वेळ देणारी होते, तर कधी दुसऱ्याचा वेळ मागणारी होते. त्यानुसार त्यांच्या खात्याचा हिशेब ठेवला जातो. एक तास दुसऱ्यासाठी दिला तर आपल्या खात्यात एक तास जमा होतो, दुसऱ्याचा एक तास वापरला तर खात्यातून एक तास वळता होतो. ज्या व्यक्तीसाठी एक तास दिला त्याच्याचकडून एक तास पुन्हा मिळवायचा नसल्याने तरुण व्यक्तीसुद्धा एकमेकांच्या कामांसाठी त्याचा वापर करून घेऊ शकतात.

ही योजना पहिल्यांदा अमेरिकेत सुरू झाली. आता जगभरातल्या अठेचाळीस देशांत ती सुरू आहे. www.timebanks.org ही शीर्षस्थ संस्था स्थापन झाली आहे. तिचे जवळपास पाच लाख सदस्य आहेत आणि 'रोटरी'सारख्या संस्था या उपक्रमाशी संलग्न होऊ लागल्या आहेत. शीर्षस्थ संस्था नव्या बँकांच्या उभारणीसाठी मदत करते, प्रशिक्षण देते. भारतात 'टाइम बैंक ऑफ इंडिया' या नावाने जयपूरमध्ये हा उपक्रम सुरू झाला. तो भारतातल्या २८ राज्यांमधील ४१५ शहरांत पोहोचला आहे आणि भारतातली एकूण सदस्यसंख्या नऊ हजारांच्या आसपास आहे. या संस्थेचा उद्देश प्रामुख्याने एकट्या ज्येष्ठ नागरिकांची संगत करणे, त्यांची छोटी-मोठी कामं करून देणं हाच आहे. आतापर्यंत अकरा हजार तासांची उलाढाल या बँकेतर्फे झाली आहे. कुटुंबं लहान होतील, वय वाढत जातील, पैशांनी विकत घेण्यासारख्या वस्तूंपेक्षा परस्पर सहवास जास्त आनंद देऊ लागेल तशा या समयपेढ्यांच्या शाखा वाढत जातील, अशी चिन्हं सध्या दिसत आहेत.
ujjwalabarve@gmail.com