लेख: कुत्र्यांचे चावे सवयीचे, पण अलीकडे मांजरीही माणसांना चावतायत, असं का बरं होतंय?

वाघाच्या मावशीच्या नखांचे ओरखडे, चावे आणि नवे प्रश्न

डॉ. सुनील देशपांडे, श्वान-मार्जार आरोग्यतज्ज्ञ

अगदी रुबाबदार, स्वॅग, स्टाइल असणाऱ्या ज्या प्राण्याला आपण ‘वाघाची मावशी’ म्हणतो, ती ‘फेलिस कॅट्स’, असे शास्त्रीय नाव मिरवणारी मांजरे मनुष्यप्राण्यांना चावत असल्याच्या बातम्या अलीकडे मोठ्या प्रमाणावर दिसतात. हे प्रकरण गंभीर प्रकरण बनल्यास सार्वजनिक आरोग्याच्या दृष्टीने गंभीर प्रश्न निर्माण होऊ शकतात. ही जोखीम कमी करण्यासाठी आपण काय करू शकतो?

मांजरीच्या लाळेमध्ये असणाऱ्या बार्टोनेला हेन्सेले नावाच्या जिवाणूमुळे ‘कॅट स्क्रॅच डिसीज’ हा ‘मांजर स्क्रॅच रोग’ होतो. हे जिवाणू महाशय मांजर चावल्यावर त्या व्यक्तीच्या/प्राण्याच्या शरीरात प्रवेश करून आपले कारनामे सुरू करतात. या आजारात ताप, डोकेदुखी, चाव्याची जखम असणाऱ्या त्वचेवर लाल फोड येणे, लसिका ग्रंथी उपाख्य लिम्फ नोड्स सुजणे, फ्लूसारखी लक्षणे, भूक न लागणे, ताप, थकवा आणि अस्वस्थता, अशी लक्षणे दिसू शकतात. साधारणपणे आजार स्वतःहून बरा होतो. काही वेळेला प्रतिजैविकांची आवश्यकता भासू शकते. जर चाव्याची जखम खोल असेल, तर संक्रमित जीवाणू आसपासच्या ऊतींमध्ये पसरून सेल्युलाइटिस हे पेशींचे दुखणे निर्माण होते. जिवाणू रक्ताद्वारे शरीराच्या इतर भागांतही आपले हात-पाय पसरू शकतात, ज्यामुळे रक्त विषबाधा नावाची भयंकर स्थिती उद्भवते. प्राण्यांमधला कुप्रसिद्ध विषाणूजन्य आजार म्हणजे रेबीज. मांजरीला संसर्ग झालेला असल्यास, त्या मांजरीच्या चाव्याद्वारे किंवा ओरखड्यांद्वारे रेबीज पसरू शकतो. विशेषतः लहान मांजरीचा चावा दुर्लक्षित करू नये.

मांजरीच्या ओरखड्यांमुळे होणारी दुखापत तीव्र असते, कारण अत्यंत तीक्ष्ण, वाकडी नखे त्वचेत खोलवर जातात आणि जखमेच्या खोलवर जीवाणू-विषाणू टोचतात, तिथे ते विसावतात, वाढतात आणि मग ते त्यांची कुकर्मे सुरू करतात. धनुर्वात हा गंभीर आजारसुद्धा मांजरीच्या चावण्यामुळे किंवा ओरखडण्यामुळे होऊ शकतो. क्लॉस्ट्रीडीयम टिटॅनी नावाचा जिवाणू चाव्याच्या ठिकाणी खोल भागात रुजून, वाढून स्नायूंना ताठरता, सूज आणि कडकपणा आणतो.

मांजरांना धोका, भीती किंवा चिंता वाटते, तेव्हा ती चावतात अगर ओरखडे काढतात. दुसरे कारण म्हणजे ‘टेरिटोरियल बिहेवियर’. मांजरी खाजवून, ओरखडे मारून किंवा चावून त्यांच्या प्रदेशाचे रक्षण करू शकतात. ‘यह हमारा इलाका हैं’ हे इतर मांजरांना/बोक्यांना दाखवण्यासाठी हे केले जाते. मांजरींना असणारी वेदना किंवा अस्वस्थता आणि खेळतानाची आक्रमकता हेही या मार्जार हल्ल्यामागचे कारण असते. संधिवात, दातांचे आजार किंवा हायपरथायरॉईडीझम असलेल्या मांजरी अधिक चिडचिड्या आणि आक्रमक होऊन ओरखडतात किंवा चावतात. फार काळ बंदिस्त ठेवल्याने, चिडचिड होऊनही असे होते. आता हे मार्जार कुळातून होणारे हल्ले होऊच नयेत, यासाठी काय करावे ? आपल्या मांजरीची किंवा बोक्याची नसबंदी शस्त्रक्रिया केल्याने त्यांच्यातील आक्रमकता आणि प्रादेशिक वर्तन कमी होऊ शकते. आपल्या मांजरांसाठी सुरक्षित वातावरण बहाल करायला हवे. त्यांची राहण्याची जागा सुरक्षित, आरामदायी आणि धोक्यांपासून मुक्त असल्याची खात्री करायला हवी. मांजरींना हळूवारपणे, काळजीपूर्वक आणि त्यांच्या देहबोलीकडे लक्ष देऊन हाताळायला हवे. मांजरांची नियमित लसीकरणे केल्याने त्यांना जीवघेण्या आजारांशी दोन हात करता येतात.

मांजरीने ओरखडे किंवा चावल्यानंतर जखम ताबडतोब साबणाने आणि पाण्याने धुवायला हवी. रक्तस्त्राव झाला असल्यास शक्यतो अँटी-रेबीज लस घ्यावी. मागील पाच वर्षांत धनुर्वाताचे इंजेक्शन घेतले नसल्यास तेही घ्यावे. ओरखडे किंवा चावल्यानंतर ताप, सूज किंवा लालसरपणा यांसारखी लक्षणे दिसली, तर त्वरित वैद्यकीय मदत घ्यावी. मांजरींशी सुरक्षितपणे संवाद कसा साधावा हे मुलांना शिकवायला हवे. सौम्यपणे हाताळणे आणि अचानक हालचाली टाळणे याचे भान ठेवायला हवे.

drsunildeshpande@gmail.com