साज बनविणा:या कुटूंबांची संख्या होतेय कमी

लोकमत न्यूज नेटवर्क
नंदुरबार : सध्या रेडीमेडचा जमाना आणि त्यात कमी होणारे पशुधन यामुळे पोळ्याच्या दिवशी लागणारा बैलांचा साजला देखील मागणी कमी होऊ लागली आहे. यंदा तर अतिवृष्टीमुळे अपेक्षीत मागणीच राहीली नसल्याची खंत बद्रीङिारा, ता.नंदुरबार येथील पारंपारिक साज बनविणा:या बंजारा कंटुंबांनी सांगितले. असे असले तरी गावातील अनेक कुटूंबं आजही परंपरा कायम जोपासून आहेत.  आठवडय़ावर आलेल्या बैलपोळ्यासाठी पारंपरिक साज तयार करण्याची लगबग या गावात दिसून येत आहे.
 बैलांचा सन्मानाचा दिवस असलेल्या पोळ्याला जवळपास सर्वच शेतकरी आपल्या परीने खर्च करून विविध साज त्यांना चढवितात. ग्रामीण  भागात ही चढाओढ प्रकर्षाने दिसून येते. बाजारात मिळणारे हे साज तयार करण्यामागे किती हात राबतात हे नंदुरबारपासून आठ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या बद्रीङिारा या गावात फिरल्यावर सहज लक्षात येईल. सध्या या गावातील घराघरात साज तयार करण्यासाठी एकच लगबग दिसून येत आहे.
गेल्या तीन ते चार पिढय़ांची परंपरा टिकवून ठेवत बद्रीङिा:यातील बंजारा कुटुंबे आपल्यातील कलाकुसर जिवंत ठेवत आहेत. बैलांचा साज पाहण्यास सहजसोपा वाटत असला तरी त्यातील गुंफण आणि कलाकुसर बरीच मेहनतीची आहे. बद्रीङिा:यातील 15 ते 20 कुटुंबे या व्यवसायात आहेत. विविध आठ ते दहा प्रकारचे साज येथे बनविण्यात येतात. त्यासाठी लागणारे साधे व विविध रंगातील सूत जिल्हय़ाबाहेरून मागवावे लागते. गावात सध्या चौथी पिढी हे काम करीत आहे. प्रत्येकाकडे कमी-अधिक प्रमाणात शेती आहे. काही मजुरी करणारी कुटुंबे आहेत. परंतु  बैलपोळ्याच्या महिनाभर आधीपासून ते या कामाला सुरुवात करतात. 
आताची पिढी आधुनिक व शिक्षित असल्यामुळे काहीजण हे काम टाळतात, परंतु वडीलधारी मंडळी जमेल तेवढी कामे करून आपल्यातील कला जिवंत ठेवण्याचा प्रय} करीत असल्याचे चित्र येथे दिसून येते.
पूर्वी काही कुटुंबे स्वत: साज तयार करून ते बाजारात विक्री करीत असत. परंतु महागाई आणि कच्चा माल घेण्यासाठी लागणारे भांडवल परवडणारे नसल्यामुळे मजुरीच्या स्वरूपात ही कामे केली जातात.       नंदुरबारसह जिल्ह्यातील व जिल्हय़ाबाहेरील काही व्यापारी या कुटुंबांकडून विविध वस्तू तयार करून घेतात. त्यासाठी त्यांना कच्चा  माल पुरविला जातो. नगाप्रमाणे मजुरी       देऊन  वस्तू तयार केल्या जातात. त्यात  दोरखंड, नाथ, मोरखी, गोंडा, सिरधा, सेल, जोधा आदी वस्तूंचा समावेश करता येईल. काही कुटुंबे स्वत:च कच्चा माल आणून वस्तू तयार करतात व स्वत:च बाजारात विक्रीदेखील करतात. 
पशुधनाची कमी होत चालेली संख्या, शेतीची कामे आधुनिक यंत्राने करण्याची ओढ, यंदाची दुष्काळी स्थिती यामुळे गेल्या दोन ते तीन वर्षाच्या तुलनेत यंदा कमी प्रमाणात वस्तू तयार होणार असल्याचे काही कुटुंबांनी सांगितले. ओंकार धनसिंग पवार यांनी सांगितले.

खादी व ग्रामरोजगार विभागाने येथील कलाकुसर अवगत असलेल्या कारागिरांना कर्ज उपलब्ध करून दिल्यास व बाजारपेठ उपलब्ध करून दिल्यास मोठी सोय होणार आहे. त्यादृष्टीने येथील काही कुटूंब खादी व ग्रामरोजगार कार्यालयात गेले, परंतु अपेक्षीत प्रतिसाद मिळाला नाही.

अनेक कुटूंबांची येथे दुसरी ते तिसरी पिढी राबत आहे. 
आताची नवीन पिढी मात्र या कलाकुसरकडे आणि व्यवसायाकडे फारशी फिरकत नसल्याची खंत येथील काही कुटूंबांनी व्यक्त केली. त्यामुळे साज तयार करणा:या कुटूंबांची संख्या दिवसेंदिवस कमी होऊ लागल्याचे चित्र आहे. आधुनिक साधने उपलब्ध करून दिल्यास नवी पिढीही याकडे वळू शकते. 

बाजारपेठ उपलब्ध व्हावी
धुळे व नंदुरबार जिल्ह्यात बैल पोळ्यासाठी साज तयार करणारे हे एकमेव गाव आहे. येथील साज खान्देशात सर्वत्र विक्री होतात. या कलेला जिवंत ठेवण्यासाठी आणि येथील कुटुंबांना आधार देण्यासाठी खादी व ग्रामरोजगार विभागातर्फे किंवा बचत गटांच्या माध्यमातून ही कला अधिक वृद्धिंगत करण्याची अपेक्षा आहे. केवळ भांडवलाअभावी मजुरीवर साजचे विविध साहित्य तयार करून देण्याची वेळ    येथील कुटुंबांवर आली आहे. योग्य मार्गदर्शन, बाजारपेठेची उपलब्धता आणि कच्चा माल खरेदीसाठी आर्थिक साहाय्य मिळाल्यास येथील कलाकुसर अधिक वृिद्धंगत होईल.