पोळ्याच्या लोकगीतांचा निनाद आजही गुंजतो मनामनात...!

मुन्नाभाई नंदागवळी

बाराभाटी : अनेक वर्षे निघून गेली, अनेक परंपरा जातात-येतात; पण बळीराजाचा पोळा हा सण मात्र प्रत्येकाच्या मनात रुतलेला आहे. जगाचा पोशिंदा व त्याला इमानेइतबारे साथ देणारे ढवळ्या-पवळ्या बैल कष्टच करतात. या कष्टाची आठवण आजच्या दिवशी होतेच, म्हणून पोळ्याच्या अनेक लोकगीतांचा इतिहास साक्ष आहे. लोकगीतांचा निनाद आजही प्रत्येक मनामनात गुंजतो आहे.

अमावास्या श्रावणाची, आली घेऊन सणाला,

कृषीवल आनंदाने, सजवितो हो बैलाला ...

आला आला शेतकऱ्या, पोळाचा रे सन मोठा,

हातीं घेईसन वाट्या, आतां शेंदुराले घोटा,

आतां बांधा रे तोरण, सजवा रे घरदार ...

शिंगे रंगविली, बाशिंगे बांधली, चढविल्या झुली, ऐनेदार..

अशा अनेक गीतांचा इतिहास आजही चालतच आहे.

पोळा हा दिवस बैलांचा विश्रांतीचा असतो. पोळ्याच्या आदल्या दिवशी बैलांना आमंत्रण देण्यात येते. पोळ्याला त्यांना नदी-नाले व ओढ्यात नेऊन आंघोळ घालतात. नंतर चरायला देऊन घरी आणतात. या दिवशी बैलाच्या खांद्याला हळद व तुपाने किंवा तेलाने शेकतात व याला ‘खांदा शेकणे’ म्हणतात. त्यांच्या पाठीवर नक्षीकाम केलेली झूल (पाठीवर घालायची शाल), गेरूचे ठिपके, शिंगांना बेगड, डोक्याला बाशिंग, गळ्यात कवड्या व घुंगरांच्या माळा, नवी वेसण, नवा कासरा (आवरायची दोरी) पायात चांदीचे वा करदोड्याचे तोडे घालतात. त्याला खायला गोड पुरणपोळी व सुग्रास अन्नाचा नैवेद्य देतात. बैलांची निगा राखणाऱ्या ‘बैलकरी’ घरगड्यास नवीन कपडे देण्यात येतात. असा हा मनाचा सुखसमाधानाचा पोळा सण.

या सणासाठी शेतकऱ्यांमध्ये उत्साह असतो. आपला बैल उठून दिसावा यासाठी शेतकरी आपल्या ऐपतीप्रमाणे त्याचा साजशृंगार खरेदी करतात. बैल सजवितात व पोळ्याच्या मिरवणुकीत भाग घेतात. गावाच्या सीमेजवळच्या आखरावर आंब्याच्या पानाचे एक मोठे तोरण करून बांधतात. त्या जवळ गावातल्या सर्व बैलजोड्या वाजंत्री, सनई, ढोल-ताशे वाजवीत एकत्र आणल्या जातात. या वेळेस ‘झडत्या’ पोळ्याची लोकगीते म्हणायची पद्धत आहे. हीच परंपरा कायम आहे.

------------------------------

शोध संस्कृतीचे

शेतकरी वर्गात हा सण विशेष महत्त्वाचा मानला गेल्याने तो उत्साहाने साजरा करण्यात येतो. प्रथमत: ज्या संस्कृतींमध्ये बैलाचा शेतीसाठी वापर झाल्याचे संदर्भ उपलब्ध आहेत त्या हडाप्पा व मोहेंजोदडो संस्कृतीत याचा उगम असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. म्हणूनच संशोधकांनी याचा अधिकचा शोध घेणे आवश्यक आहे. पोळा किंवा बैलपोळा हा श्रावण अमावास्या किंवा भाद्रपद अमावास्या या तिथीला प्रदेशानुसार साजरा करण्यात येणारा बैलांचा सण आहे. बैलांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करणारा हा एक मराठी सण असून, हा विशेषतः विदर्भात भव्य पातळीवर साजरा केला जातो. विदर्भातील सीमेवर असलेल्या मध्यप्रदेश व तेलंगण सीमाभागातसुद्धा हा सण साजरा होतो. ज्यांच्याकडे शेती नाही ते मातीच्या बैलाची पूजा करतात.

------------------------------बैलजोडी नसली तरी परंपरा जोपासली

काळ बदलत चालला असून, आताची शेती सुद्धा आधुनिक झाली आहे. यामुळेच बैलजोडीऐवजी आता मशीनचा वापर शेतीत होताना दिसत आहे. परिणामी बैलजोडींची संस्था कमी झाली तरी मात्र परंपरा तशीच कायम आहे. बैलपोळा भरला नाही; पण लोकांचा स्नेह सारखाच आहे. आदर राखत सणाच्या सुगीच्या परंपरा प्रत्येक नागरिक जोपासत आहे.