नेक्रोफिलिया म्हणजे काय?  

- डॉ. शुभांगी पारकर 
मानसोपचार तज्ज्ञ

बेल्जियन मानसोपचारतज्ज्ञ जोसेफ गुइस्लेन यांनी १८५० मध्ये नेक्रोफिलियाचा प्रथम उल्लेख केला होता. रिचर्ड फॉन क्राफ्ट-एबिंग यांनी १८९४ मध्ये नेक्रोफिलियाला ‘दुःखाचे भयानक प्रकटीकरण’, असे म्हटले होते, तोपर्यंत नेक्रोफिलिया हा शब्द व्यापकपणे वापरला जात नव्हता. या वर्तनाचे वर्गीकरण करण्याच्या अनेक प्रयत्नांप्रमाणे, नेक्रोफिलिया स्वतःच गोंधळात टाकणारी संकल्पना राहिली आहे. संपूर्ण इतिहासात, विविध संस्कृती आणि धर्मांमध्ये नेक्रोफिलियाचे उल्लेख धार्मिक प्रथा, पौराणिक कथा वा मृत्यूनंतरच्या जीवनाबद्दलच्या श्रद्धांशी निगडित आहे. इजिप्शियन आणि ग्रीक यांसारख्या प्राचीन समाजांनी धार्मिक विधी किंवा देव आणि नश्वरांशी संबंधित कथांमध्ये नेक्रोफिलियाच्या कृत्यांच्या घटना नोंदवल्या होत्या. मध्ययुगीन युरोपात, नेक्रोफिलियाचा निषेध मृतांच्या पावित्र्याविरुद्ध गंभीर गुन्हा म्हणून केला जात असे, ज्यासाठी सार्वजनिक फाशी किंवा विच्छेदन यांसारख्या कठोर शिक्षेची शिक्षा दिली जात होती. कालांतराने, धार्मिक सिद्धांत, नैतिक मूल्ये आणि कायदेशीर चौकटींमध्ये बदलांसह नेक्रोफिलियाबद्दल सामाजिक दृष्टिकोन विकसित झाला आहे, जो मृत्यू, लैंगिकता आणि मानवी प्रतिष्ठेबद्दलच्या दृष्टिकोनात व्यापक बदल दर्शवितो.

प्रेतांबद्दल लैंगिक आकर्षण असलेला नेक्रोफिलिया, मानसशास्त्र, कायदा आणि सांस्कृतिक नियमांना छेदणारी एक निषिद्ध आणि गुंतागुंतीची लैंगिक घटना आहे. काही संशोधकांचा अंदाज आहे की मृत्यू, भयानक आघात किंवा लहानपणी आलेल्या अत्यंत विकृत अनुभवांमुळे एखाद्या व्यक्तीला मृतदेहांना लैंगिक उत्तेजनाशी जोडण्याची प्रवृत्ती होऊ शकते. वारंवार कल्पना केल्याने किंवा संपर्कातून या अनुभवास अधिक समर्थन मिळाल्यास, हे आकर्षण पॅराफिलिक या दीर्घ विकारात बदलू शकते. पॅराफिलिया ही एक जटिल आणि बऱ्याचदा लैंगिक गैरसमज असलेली मनोवैज्ञानिक स्थिती आहे जी मुख्यत्वेकरून विविध, बहुधा विकृत अशा लैंगिक आवडींद्वारे दर्शविली जाते.

नेक्रोफिलियाला जोडीदाराबद्दल येणाऱ्या अत्यंत टोकाच्या असुरक्षिततेच्या भावनेशी जोडले गेले आहे, ज्यामुळे व्यक्ती पूर्णपणे आपल्या काबूत असलेला किंवा अधीन असलेला किंवा कायमचा जोडीदार शोधत असते. हा जोडीदार कधी विरोध करण्याच्या किंवा सोडून जाण्याच्या भूमिकेत जाणारच नाही. काही प्रकरणांमध्ये अशा व्यक्तीं असतात ज्यांना अतीव एकटेपणाचा अनुभव येतो आणि त्यांना या मृत ‘अचल’ भागीदारांमध्ये सांत्वन मिळते व सुरक्षित वाटते.

अलीकडच्या अभ्यासातून असे आढळून आले आहे की नेक्रोफिलिया असणाऱ्या व्यक्तींना समाजविघातक व्यक्तिमत्व विकार, स्किझोफ्रेनिया आणि गंभीर मनोविकृती असू शकतात. तर नेक्रोफिलिक प्रवृत्ती असलेले काही सिरीयल गुन्हेगारही असू शकतात, त्यांच्यात सहानुभूतीचा अभाव आणि प्रतिकार न करणाऱ्या पीडितेवर वर्चस्व गाजवण्याची विकृत इच्छा असते.
मानसशास्त्रीयदृष्ट्या, नेक्रोफिलिया हा मृत्यूबद्दल विचित्र आकर्षण, मृत व्यक्तीवर नियंत्रण ठेवण्याची अनैसर्गिक इच्छा किंवा जवळीकतेची विकृत धारणा यासारख्या विविध घटकांमुळे लैंगिक 
विकृत रूपात प्रकट होतो. नेक्रोफिलियाची दुर्मीळता व्यापक आणि सखोल संशोधनासाठी नैतिक मर्यादा आणि सामाजिक नियमांमुळे अनेक आव्हाने निर्माण करते.

नेक्रोफिलियाचा दीर्घ इतिहास आहे आणि अनेक संस्कृतींमध्ये त्याचा अहवाल देण्यात आला आहे. धार्मिक सिद्धांत, पौराणिक कथा आणि मृत्यू आणि नैतिकतेबद्दल असलेल्या सामाजिक दृष्टिकोनांमुळे त्याची विविध सामाजिक रूपे आपण पाहत असतो । नेक्रोफिलियाशी नेमकी काय सामाजिक भूमिका असायला पाहिजे याबद्दल जगभरातील कायदेशीर व्यवस्थांमध्ये वेगवेगळे दृष्टिकोन आहेत; अनेक देशांनी मृतदेहांचे हाल किंवा सार्वजनिक सभ्यतेशी संबंधित अशा या कृती बेकायदेशीर ठरवल्या आहेत.
मृत व्यक्तीच्या मूलभूत अधिकारांचे उल्लंघन ही एक प्रमुख नैतिक चिंतेची बाब आहे, जी मानवी प्रतिष्ठा आणि मानवी अवशेषांच्या धार्मिक पावित्र्याबद्दलच्या बाबीत दिसून येते. नेक्रोफिलियावरील सामाजिक प्रतिक्रिया सांस्कृतिक व धात्मिक वृत्तींनी प्रभावित होतात; रूढीवादी समाजांमधील लोकांना याबद्दल अत्यंत घृणा वाटते. ते कृत्य मानवतावादी दृष्टीकोनातून निंदनीय मानले जात.
मनोविकार शास्त्रात नेक्रोफिलिया हा ‘मृतदेहांमध्ये वारंवार आणि तीव्र लैंगिक आवड असलेला एक विशिष्ट पॅराफिलिक (विकृत) विकार’ म्हणून परिभाषित केला आहे. हा अजूनही एक अतिशय संवेदनशील आणि क्लिष्ट विषय आहे जो नीतिमत्ता, सामाजिक नियम आणि जागतिक कायदेशीर प्रणालींच्या सीमांच्या पलीकडे जातो. त्याच्या तपासासाठी मानवी प्रतिष्ठा आणि हक्क जपण्यासाठी शास्त्रीय दृष्टीकोन, तसेच मानसशास्त्र, समाज आणि कायद्याचे सखोल आकलन आवश्यक आहे. पारदर्शक संवादाला प्रोत्साहन देऊन, वैज्ञानिक संशोधन वाढवून आणि कायदेशीर सुरक्षा बळकट करून समाज नेक्रोफिलियाच्या गुंतागुंतीच्या समस्यांवर प्रभावीपणे उपाय काढू शकतो.