RajyaSabha Election Process: राज्यसभेच्या निवडणुका कशा होतात? विजयाचे सूत्र काय आहे? जाणून घ्या संपूर्ण प्रक्रिया...

RajyaSabha Election Process: लोकसभेचा खासदार निवडण्यासाठी लोक थेट मतदान करतात, पण राज्यसभेच्या खासदाराची निवडणूक थेट नसते. समजून घ्या राज्यसभा निवडणुकीची संपूर्ण प्रक्रिया...

नवी दिल्ली: संसदेच्या वरिष्ठ सभागृहाच्या म्हणजेच राज्यसभेच्या निवडणुका नुकत्याच पार पडल्या. एकूण 19 सदस्यांचा कार्यकाळ एप्रिलमध्ये संपत असून, त्यापैकी सहा नामनिर्देशित सदस्य आहेत. उर्वरित 13 जागांवर निवडणुका झाल्या, त्यापैकी 5 आम आदमी पक्षाला, 4 भाजपला, 1 युपीपीएलला, 2 डाव्यांना आणि 2 काँग्रेसला गेल्या.

यावर्षी राज्यसभेच्या आणखी 75 जागा रिक्त होणार असून त्यासाठी निवडणूक होणार आहे. राज्यसभेवर निवडून येण्याची प्रक्रिया लोकसभेपेक्षा पूर्णपणे वेगळी असते. लोकसभेच्या सार्वत्रिक निवडणुका दर पाच वर्षांनी होतात, तर राज्यसभेच्या निवडणुका दर दोन वर्षांनी होतात.

लोकसभेचा खासदार निवडण्यासाठी लोक थेट मतदान करतात, पण राज्यसभेच्या खासदाराची निवडणूक थेट नसते. लोकांनी निवडून दिलेले आमदार आणि राज्यसभेचे सदस्य इलेक्टोरल कॉलेजच्या माध्यमातून निवडले जातात. घटनेनुसार, राज्यसभेत जास्तीत जास्त 250 सदस्य असू शकतात, त्यापैकी 238 निवडून येतात आणि उर्वरित 12 राष्ट्रपती नामनिर्देशित करतात. राज्यसभेच्या निवडणुका कशा घेतल्या जातात ते समजून घेऊ.

सर्वप्रथम राज्यसभा समजून घ्या- भारताने UK प्रमाणे द्विगृह संसदीय प्रणाली स्वीकारली आहे. स्वतंत्र भारता पुढील आव्हानांना तोंड देताना एक सभागृह (लोकसभा) पूर्ण होणार नाही असे संविधान सभेला वाटले होते. अशा परिस्थितीत दुसरे सभागृह तयार झाले, ज्याची रचना आणि निवडणूक प्रक्रिया लोकसभेपेक्षा पूर्णपणे भिन्न होती.

हे एक फेडरल हाउस आहे, ज्यामध्ये राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांचे प्रतिनिधित्व केले जाते. राज्यसभेत जास्तीत जास्त 250 सदस्य असावेत असे घटनेच्या कलम 80 मध्ये नमूद केले आहे. यापैकी 12 सदस्य राष्ट्रपतींनी नामनिर्देशित केले आहेत, ज्यात साहित्य, विज्ञान, कला किंवा समाजसेवेचा अनुभव असलेले व्यक्ती अशतात.

सध्या राज्यसभेत 245 सदस्य आहेत, त्यापैकी 233 राज्ये/केंद्रशासित प्रदेशांचे प्रतिनिधी आहेत. राज्यसभेच्या प्रत्येक सदस्याचा कार्यकाळ 6 वर्षांचा असतो. सदस्याचा मृत्यू झाल्यास किंवा राजीनामा दिल्यास पोटनिवडणूक घेतली जाते. यामध्ये निवडून आलेला सदस्य केवळ त्या सदस्याच्या उर्वरित कालावधीसाठी राज्यसभेवर राहू शकतो.

कोणत्या राज्यात किती राज्‍यसभा जागा आहेत?- आंध्र प्रदेश-18, अरुणाचल प्रदेश-1, असम-7, बिहार-16, छत्‍तीसगड-5, गोवा-1, गुजरात-11, हरियाणा-5, हिमाचल प्रदेश- 3, जम्‍मू आणि कश्‍मीर-4, झारखंड-6, कर्नाटक- 12, केरळ-9, मध्‍य प्रदेश-11, महाराष्‍ट्र-19, मणिपूर-1, मेघालय-1, मिजोरम-1, नगालँड-1, राष्‍ट्रीय राजधानी क्षेत्र (दिल्‍ली)-3, नॉमिनेटेड-12, ओडिशा-10, पुडुचेरी-1, पंजाब-7, राजस्‍थान-10, सिक्किम-1, तमिळनाडू-18, त्रिपुरा-1, उत्‍तर प्रदेश-31, उत्‍तराखंड-3 आणि पश्चिम बंगाल-16.

कशी असते राज्यसभा निवडणुकीची प्रक्रिया?- राज्यसभेच्या अधिकृत वेबसाइटनुसार, 'राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांचे प्रतिनिधी अप्रत्यक्ष निवडणूक पद्धतीने निवडले जातात. प्रत्येक राज्याचे आणि दोन केंद्रशासित प्रदेशांचे प्रतिनिधी केंद्रशासित प्रदेशाच्या इलेक्टोरल कॉलेजचे आमदार आणि सदस्य एकत्रितपणे निवडले जातात. राज्यसभेच्या निवडणुका प्रस्तावित प्रतिनिधित्व प्रणालीनुसार घेतल्या जातात, ज्यामध्ये एक मत हस्तांतरणीय असते.

सोप्या पद्धतीने समजून घ्या- राज्यसभेत प्रत्येक राज्याचा कोटा ठरलेला असतो. यापैकी एक तृतीयांश जागांसाठी दर दोन वर्षांनी निवडणुका होतात. राज्यसभेच्या तीन जागा असलेल्या दिल्लीचेच उदाहरण घेऊ. 70 सदस्यीय विधानसभेत आम आदमी पार्टी (आप) आणि भारतीय जनता पक्ष (भाजप) हे दोनच पक्ष आहेत.

दोन्ही पक्ष प्रत्येक जागेसाठी प्रत्येकी एक उमेदवार घोषित करू शकतात. जागा जिंकण्यासाठी उमेदवाराला निश्चित आकड्यापेक्षा जास्त मते मिळवावी लागतात. त्याचे सूत्र काहीसे असे आहे- विजय = एकूण मते/(राज्यसभेच्या जागांची संख्या+1)+1. म्हणजेच, दिल्लीतील राज्यसभा निवडणूक जिंकण्यासाठी उमेदवाराला (70/4)+1 म्हणजे 18.5 मते (19 मते) आवश्यक आहेत.

इथे लक्षात ठेवायचा मुद्दा म्हणजे, प्रत्येक जागेसाठी मतं पडत नाहीत. तसे झाले असते तर सत्ताधारी पक्षाचे नेतेच जिंकले असते. राज्यसभा निवडणुकीत प्रत्येक उमेदवाराला प्राधान्य (1, 2, 3, 4, 5 आणि 6) दिले जातात. 19 किंवा अधिक सदस्यांनी उमेदवाराला प्रथम प्राधान्य दिल्यास तो निवडून येतो.

समजा एखाद्या राज्यात राज्यसभेची निवडणूक जिंकण्यासाठी 30 मतांची आवश्यकता असेल, याचा अर्थ असा की 30 पेक्षा जास्त आमदार/मते असलेला कोणताही पक्ष आपल्या आवडीचा खासदार निवडू शकतो, कारण त्याचे सदस्य सहसा त्यांच्या उमेदवाराला प्राधान्य देतात.