मुंबई : भारताचे जागतिक महाद्वार

भव्य, प्रमाणबद्ध आकार असलेल्या वास्तू जगातील सर्वच महानगरांमध्ये प्रसिद्ध आहेत. न्यूयॉर्कची स्वातंत्र्यदेवी, लंडनचा बिगबेन घड्याळाचा मनोरा, पॅरिसचा आयफेल टॉवर आणि विजय कमान. तसेच मुंबईचे गेटवे आॅफ इंडिया. मुंबईमध्ये येणा-यांचे स्वागत करणारी कमान.

- सुलक्षणा महाजन

मुंबईमधील गेटवे आॅफ इंडिया हे भारतामधून, जगामधून मुंबई बघायला येणाऱ्या पर्यटकांचे खास आकर्षण. लहानपणी मुंबई बघायला आले असताना ते भव्य आणि देखणे वास्तुशिल्प बघितले होते. भव्य, प्रमाणबद्ध आकार असलेल्या वास्तू जगातील सर्वच महानगरांमध्ये प्रसिद्ध आहेत. न्यूयॉर्कची स्वातंत्र्यदेवी, लंडनचा बिगबेन घड्याळाचा मनोरा, पॅरिसचा आयफेल टॉवर आणि विजय कमान. तसेच मुंबईचे गेटवे आॅफ इंडिया. मुंबईमध्ये येणा-यांचे स्वागत करणारी कमान.

भारतामधील ऐतिहासिक, पारंपरिक शहरांना तटबंदी असे. शहरात प्रवेश करण्यासाठी चारी दिशेला महाद्वारे असत. अशी महाद्वारे ही आपली परंपरा. याउलट लढाईमधील विजय साजरा करण्यासाठी मोठी कमान उभारणे ही पाश्चात्त्यांची परंपरा. या दोन परंपरांच्या संगमातून गेटवेची वास्तुरचना घडली असावी असे मला वाटते. या वास्तूला मुक्तद्वार म्हणायला हवे, कारण ते कधीच बंद होत नाही. मुक्त व्यापाराचा ढोल वाजवत विकसित झालेल्या मुंबईला वेगळ्या तटबंदीची, बाद दरवाजाची आवश्यकता नव्हती. ब्रिटिशांची सत्ता स्थिरावली आणि ब्रिटनची राणी भारताची महाराणी झाली. नंतर पंचम जॉर्जच्या स्वागतासाठी गेटवेची वास्तू बांधली. तेव्हापासून भारताचे सर्वात आधुनिक आणि आकर्षक शहर म्हणून मुंबईची ख्याती जगभर झाली.
वास्तुकला शिक्षणाने जागतिकतेचे ज्ञान आणि भान दिले. जगभरातील वास्तुकलेचा इतिहास शिकता शिकता जगाची ओळख व्हायची. त्याचबरोबर भारतीय खंडातील वास्तुकलेचा इतिहास, येथील विविध काळातील वास्तुशैलींचा अभ्यास तर तपशिलात केला जायचा. मुंबईमधील फोर्ट विभाग म्हणजे वास्तुकलेचा, अनेक शैलींचा संगम असलेला जिताजागता इतिहास. जे.जे. कला महाविद्यालयातील दगडी वास्तू ब्रिटिश क्लासिक शैलीची ओळख करून देणारी होती. मुंबई महापालिका, व्ही.टी. रेल्वे स्टेशन या वास्तू गॉथिक शैलीचे सुंदर नमुने युरोपच्या संस्कृतीशी नाळ जोडून द्यायचे. याशिवाय आधुनिक काळातील आर्ट डेको शैलीतील रिगल, इरॉस, मेट्रो सिनेमागृहे, मरिन ड्राइव्हवरील इमारती, आणि नंतरच्या जीवन बिमासारख्या आधुनिक शैलीतील वास्तू आजूबाजूला असताना जगाचे भान यायचे. मुंबादेवी मंदिर, गिरगाव, गिरणगाव, भायखळ्यातील मशिदी आणि चर्च यामधून मुंबईचे सर्वधर्मीय स्थानिक स्वरूप समजून यायचे. स्थानिक, भारतीय आणि जागतिक वास्तुकलेचा सुंदर मिलाफ असलेले हे महानगर. आज मुंबईचे भौतिक, राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक स्वरूप पार बदलले आहे. इथला प्रत्येक विभाग आता स्वत:चा विचार करतो. मुंबई बेट, उपनगरे यात तणाव आहेत.
जगभरातील लोक मुंबईला जागतिक महानगर मानत असले तरी उपनगरे मात्र गोंधळली आहेत. ६० वर्षांपूर्वीची उदार, आशादायी, प्रगत, जगाबरोबर राहणारी मुंबई आता हरवली आहे. एकेकाळी मुंबईत यायला लोक धडपडायचे, आता येथून बाहेर पडण्यासाठी अनेक लोक प्रयत्नशील आहेत. परंतु गेट वे आॅफ इंडियाचे जगाला सन्मुख असलेले महाद्वार आणि मुंबई आता आकर्षक राहिलेली नाही. ते आता गेट अवे, म्हणजेच बाहेर ढकलणारे महाद्वार झाले आहे.