निसर्गलीन झालेला निसर्गमित्र बिश्वरूप राहा

काही व्यक्ती अशा असतात, की ज्यांची जातकुळीच इतरांपेक्षा वेगळी असते. रूढ अर्थाच्या भौतिक व्याप-विवंचनात नव्हे, तर आपल्या ध्येयासक्तीत रममाण राहणा-या आणि त्यासाठी अवघे आयुष्य झोकून देणा-या अशा व्यक्तींचे कार्य भलेही प्रसिद्धीपासून दूर राहते; परंतु त्याची नोंद घेतल्याखेरीज इतिहासाची पाने पूर्ण होत नाहीत

- किरण अग्रवाल 

काही व्यक्ती अशा असतात, की ज्यांची जातकुळीच इतरांपेक्षा वेगळी असते. रूढ अर्थाच्या भौतिक व्याप-विवंचनात नव्हे, तर आपल्या ध्येयासक्तीत रममाण राहणा-या आणि त्यासाठी अवघे आयुष्य झोकून देणा-या अशा व्यक्तींचे कार्य भलेही प्रसिद्धीपासून दूर राहते; परंतु त्याची नोंद घेतल्याखेरीज इतिहासाची पाने पूर्ण होत नाहीत, की वर्तमानालाही पुढे जाता येत नाही. जैवविविधतेबद्दल कमालीची आस्था बाळगत निसर्ग-रक्षणासाठी व त्यातील पक्ष्यांच्या सुरक्षित अधिवासासाठी झटलेले पक्षिमित्र बिश्वरूप राहा हे अशातलेच एक.

मुंबईतले हवामान मानवले नाही म्हणून दोन दशकांपूर्वी नाशकात आलेले बिश्वरूप राहा येथल्या सह्याद्रीच्या पर्वतरांगा, धरण परिसर, घाटरस्ते व एकूणच निसर्गाशी असे काही एकरूप होऊन गेले होते की, त्याखेरीज त्यांनी दुस-या कशाकडेही लक्ष दिले नाही. कॅमेरा, दुर्बीण व टेलिस्कोप घेऊन निसर्ग धुंडाळणा-या राहा यांना चिमणीसारख्या दिसणा-या ‘ओटरूलान बंटीक’ या पक्ष्याच्या शोधाचे श्रेय जाते. नाशिक जिल्ह्यातील वाघेरा घाटात रानपिंगळा ही घुबडाची प्रजातीही त्यांनी शोधून काढली होती, तसेच ‘एचएएल’कडून विशेष परवानगी घेऊन संरक्षण खात्याच्या अखत्यारीतील परिसर पिंजून काढत या भागात 12 माळढोक पक्षी तसेच जिल्ह्यात तणमोर पक्ष्याचे वास्तव्य असल्याचेही त्यांनीच सर्वप्रथम निदर्शनास आणून दिले होते.

वेगळ्या क्षेत्रत काम करणारे प्रसिद्धीतही पुढे असतात, हा नेहमीचा अनुभव आहे. पण, पक्ष्यांचा शोध, त्यांचे संरक्षण व सुरक्षित रहिवासासाठी काम करणारे राहा मात्र त्यापासून सतत दूरच राहिले. आपले ध्येय, चाकोरी त्यांनी निश्चित केलेली होती. निसर्गापासून ते कधी भरकटले नाहीत. त्यामुळे जगाच्या पाठीवरून नामशेष होऊ घातलेल्या गिधाडांच्या संवर्धनासाठीचे मोठे काम त्यांच्या हातून घडून आले. अंजनेरी, ब्रह्मगिरी व बोरगड आदी. डोंगर-कपारीतील गिधाडांचे वास्तव्य तर त्यांनी शोधून काढलेच, शिवाय त्यांच्या पाठपुराव्यामुळेच वनविभागाने बोरगड परिसराला गिधाड संवर्धन क्षेत्र घोषित केले. रेडिओकॉलरद्वारे लांडगे संशोधन प्रकल्पावरही त्यांनी काम केले. वनविभागातील अधिकारी-कर्मचारी व निसर्गमित्रंचे ते मार्गदर्शक ठरले होते. कसल्याही वैयक्तिक लाभाच्या न ठरणा:या व प्रसिद्धीपासून तसे दूरच राहिलेल्या या क्षेत्रतील त्यांचे एकूणच काम खरेच स्तिमीत करणारेच आहे.

महत्त्वाचे म्हणजे, निसर्ग हाच आपला सखा व तेच आपले जीवन असे व्रत धारण केलेल्या आणि पशु-पक्षी-प्राण्यांना त्या निसर्गातील बहुमोल दागिना मानणा:या राहा यांनी निसर्गसंवर्धनाच्या आपल्या चळवळीत आदिवासी व शाळकरी विद्याथ्र्यानाही सहभागी करून घेतले होते. त्यासाठी शाळा-शाळांमध्ये त्यांनी ‘निसर्ग वाचवा’ मोहीम चालवून सातत्याने जनजागृती केली. पक्ष्यांचा रहिवास असलेल्या क्षेत्रत कु:हाडबंदी व पक्षी टिपणा:या गलोलवर बंदी घडवून आणण्यासाठी पायाला भिंगरी लावल्यागत त्यांनी भटकंती केली व ग्रामस्थ तसेच मुलांना त्यापासून परावृत्त करण्याचा प्रय} केला. ‘बर्ड्स ऑफ नाशिक डिस्ट्रिक्ट’ या पुस्तकासोबतच  जिल्ह्यातील विविध प्रजातींच्या पक्ष्यांची पक्षिसूची प्रकाशित करतानाच नाशकात नॅचरल कान्झव्र्हेशन सोसायटीची स्थापना करून गंगापूर धरणालगत विहंगम निसर्ग परिचय केंद्रही उभारले, जे आता राहा यांच्या पश्चात त्यांचे निसर्ग जपण्याचे कार्य पुढे नेण्यासाठी उपयोगी ठरणारे आहे. पक्षी व निसर्गमित्र असा लौकिक ख:या अर्थाने सार्थ ठरवून बिश्वरूप राहा निसर्गलीन झाले आहेत.