सह्याद्रीच्या दऱ्या-खोऱ्यात घुमतोय ‘टोकड्या’चा आवाज

पेट्री : कास, बामणोली, तापोळा म्हणजे सह्याद्रीच्या उंचच उंच डोंगररांगा, दाट जंगलाचा विस्तीर्ण परिसर. येथील शेतकऱ्यांना वन्य पशुपक्ष्यांच्या उपद्रवाला सामोरे जावे लागते. यासाठी घरगुती वापरातील तसेच सहज वस्तू उपलब्ध होतील असे एक उपकरण तयर केले आहे. काचेच्या बाटलीला खिळा बांधलेला असतो. वाऱ्यामुळे तो हलतो अन् आवाज येतो. त्यामुळे पशुपक्षी त्या दिशेला येत नाहीत. त्याला ‘ठोकडा’ असे म्हटले जाते.

या परिसरात दरवर्षी पावसाचे प्रमाण चांगले असल्याने येथील परिसरात खरीप पिके चांगल्याप्रकारे घेतली जातात. तसेच काही ठिकाणी रब्बी पिकेही घेतली जातात. सद्य स्थितीत गहू, ज्वारी, हरभरा, पावटा यासारखी पिके शिवारात आली आहेत. कष्टाने पिकवलेल्या उभ्या पिकाची पाखरे आणि वन्यजिवांपासून राखण करताना या परिसरातील बळीराजाला मोठया प्रमाणावर कसरत करावी लागते. यासाठी घरगुती वापरातील टाकाऊ वस्तूंचा उपयोग करून कोणताही खर्च न करता ‘ठोकडा’ या उपकरणाद्वारे ‘टणटण’ आवाज येऊन दिवस-रात्र शिवारातील पिकांची राखण केली जात आहे.

दरम्यान, रानडुक्कर, रानगवे, साळिंदर, लाडोंर, रान कोंबडया, ससे यांचा प्रामुख्याने रात्रीच्यावेळी, तर माकडे, वानरे, पाखरे दिवसभर पिकांची नासधुस करतात. या वन्य पशु-पक्ष्यांपासून पिके वाचविता यावीत तसेच त्यांना संरक्षण देऊन होणारे संभाव्य नुकसान टाळण्यासाठी परिसरातील शेतकरी वर्ग ठोकडा या साध्या पीक संरक्षणाच्या उपकरणाचा वापर मोठ्या प्रमाणावर करत आहेत. रानात मोठी काठी रोऊन तसेच मचान किंवा झाडाच्या फांदीला त्याच्या उंचावरील टोकाला स्टील अथवा पत्र्याचा मोकळा डबा तसेच काचेची बाटली अडकवली जाते. अगदी टाकाऊ अशा तेलाच्या डब्याचा किंवा काचेच्या बाटलीचाही वापर केला जातो. अडकवलेल्या डब्याच्या किंवा बाटलीच्या खालोखाल जड पुठ्ठा किंवा धान्याचे रिकामे पोते तसेच सुपासारखी अथवा अन्य कोणतीही जड वस्तू अडकवली जाते. डब्याच्या चोहो बाजूला वरील बाजूस गोलाकार रिंग तयार करून आठ-दहा लाकडी तसेच लोखंडी सळया खाली टांगत्याप्रकारे मोकळी सोडली जातात. डब्याखाली किंवा काचेच्या बाटलीखाली लटकलेली जड वस्तू हलल्यानंतर डब्याच्या किंवा काचेच्या बाटलीच्या चोहोबाजूच्या लाकडी अथवा लोखंडी सळई डब्यावर आपटून होणाऱ्या आवाजाने वन्यप्राणी पळून जातात व पिकांचे रक्षण केले जाते.

चौकट

या उपकरणावर वातावरणाचा कोणताही परिणाम होत नाही. हवेची थोडीशी झुळूक आली, तरी टणटण आवाज होतो. हा आवाज शिवारात संपूर्णतः येत असल्याने आवाजाच्या भीतीने राखणीला मनुष्य नसतानादेखील वन्यपशुपक्षी शिवाराकडे न फिरकता परिणामी पिकांचे होणारे संभाव्य नुकसान टाळण्यास मदत होते.

फोटो

०५पेट्री-ठोकडा

कास, बामणोली, तापोळा परिसरात पिकांचे जनावरांपासून रक्षण करण्यासाठी या प्रकारचे ‘ठोकडा’ हे उपकरण शेतकरी करत आहेत. (छाया : सागर चव्हाण)