हे तर कृत्रिम भूकंपाचे धक्केच...

‘लो फ्रिक्वेन्सी’ धमाका : उत्सवात वापरली जाते ती ‘डॉल्बी’ नव्हेच

राजीव मुळ्ये - सातारा  -‘लो फ्रिक्वेन्सी’ ध्वनिलहरींचा अतिरेक करून नाचण्याची ऊर्मी निर्माण करणारी ध्वनियंत्रणा ही खरीखुरी ‘डॉल्बी’ नव्हेच! ध्वनिलहरी कंपनांच्या स्वरूपात बाहेर फेकल्या जात असल्यामुळे रक्त उसळतं खरं; परंतु हा एक प्रकारचा ‘कृत्रिम भूकंप’च असतो. -ध्वनिलहरींची तीव्रता (फ्रिक्वेन्सी) ‘हर्टझ’ या एककात मोजली जाते. कमी तीव्रतेच्या आणि अधिक तीव्रतेच्या लहरी सहन करण्याची कानांची मर्यादा ठरलेली आहे. माणसाचा कान २० हर्टझ इतक्या क्षमतेच्या ‘लो फ्रिक्वेन्सी’ तर २० किलोहर्टझ म्हणजे २० हजार हर्टझ इतक्या ‘हाय फ्रिक्वेन्सी’ लहरी सहन करू शकतो. गणेशोत्सवात किंवा वरातीत लावल्या जाणाऱ्या आणि सध्या ‘डॉल्बी’, ‘डीजे’ नावांनी लोकप्रिय असणाऱ्या ध्वनियंत्रणेत स्पिकर्सची संख्या भरपूर असते. बॉक्समध्ये बसविलेला स्पिकर पडद्यावर ध्वनिलहरी सोडतो आणि पडदा कंप पावतो. कंपनामुळे बॉक्समधील हवा हलते आणि पडद्याला असलेल्या छिद्रांमधून बाहेर फेकली जाते.
नाचण्यासाठी आवश्यक असतो ठेका म्हणजेच ‘बीट्स’. ‘बीट्स’ निर्माण करण्याचे काम ‘लो फ्रिक्वेन्सी’ तालवाद्यांचे (उदा. डग्गा, ढोल, तुंबा) असते. ‘फ्रिक्वेन्सी’ नियमित करणाऱ्या यंत्रणेला ‘इक्विलाइझर’ म्हणतात. ठेक्यावर लक्ष केंद्रित व्हावे, म्हणून या ‘इक्विलायझर’च्या साह्याने ‘हाय फ्रिक्वेन्सी’चे आवाज (उदा. घुंगरू, टाळ, झांज) कमी करून ‘लो फ्रिक्वेन्सी’चा आवाज वाढविला जातो. परिणामी संगीतातील ‘स्पष्टता’ कमी होऊन धक्के बसल्यासारखे ‘बीट््स’ स्पिकरमधून बाहेर पडत राहतात. त्यातून निर्माण होणाऱ्या लहरींमुळे जवळ उभ्या राहणाऱ्या व्यक्तीच्या शरीरातही कंपने निर्माण होतात आणि तो नाचण्यास प्रवृत्त होतो. या लहरींची तुलना भूकंपाच्या वेळी निर्माण होणाऱ्या लहरींंशीच होऊ शकते. वयस्क, लहान मुले, हृदयविकारग्रस्त आणि गर्भवती महिलांना त्या सहन होत नाहीत. उत्सवात ध्वनियंत्रणांच्या ‘डेसिबल’ची मर्यादा ठरवून दिलेली आहे. तथापि, मिरवणुकीत एकाच वेळी अनेक ध्वनियंत्रणा एकाच परिसरात दणाणत असतात. अशा वेळी तयार होणाऱ्या कंपनांची बेरीज करता, मर्यादेपेक्षा कितीतरी पटींनी जास्त ध्वनी निर्माण होतो, असे ध्वनिमुद्रण क्षेत्रातील तज्ज्ञांचे मत आहे.

दणदणाटामुळे नामकरण
चित्रपटगृहातील ‘डॉल्बी’ची तुलना अनेकदा रस्त्यावर वाजणाऱ्या ध्वनियंत्रणेशी केली जाते. तथापि, ‘डॉल्बी’ या अमेरिकेतील कंपनीची अधिकृत ध्वनियंत्रणा चित्रपटगृहांत असते आणि प्रत्येक ‘फ्रिक्वेन्सी’चा आवाज ठरलेला असतो. कंपनीने थिएटरसाठी ‘डिकोडर’ दिलेले असतात आणि प्रत्येक थिएटरला ‘प्रोसेसर’ही दिले जातात. केवळ दणादणा आवाज येतो म्हणून उत्सवातील ध्वनियंत्रणेला ‘डॉल्बी’ म्हणण्याची प्रथा पडली आहे.