- डॉ. भूषण केळकर
रॉजर फेडरर हरला. विम्बल्डनमध्ये उपांत्यपूर्व फेरीत दक्षिण आफ्रिकेच्या केविन अँडरसनने पराभव केला आणि इंग्लंडमधील फुटबॉल चाहत्यांनी उत्साहानं फटाके फोडले! तुम्हाला वाचताना लागली नसेल तशी मला हे वाक्य लिहितानासुद्धा संगती लागत नाहीए!! कुठे टेनिस, कुठे फुटबॉल!!1966 मध्ये पण म्हणे असाच विम्बल्डनच्या गतविजेत्याचा उपांत्यपूर्व फेरीत पराभव झाला होता, आणि त्यानंतर लगेच झालेल्या स्पर्धेत इंग्लंडने फुटबॉलमध्ये विश्वचषक उंचावला होता. त्यामुळे इतिहासाची पुनरावृत्ती होण्याच्या आशेनं इंग्लंडच्या चाहत्यांमध्ये फेडररच्या पराभवानं आनंदाची लहर पसरली. म्हणून तर त्यांनी फटाके फोडले.तसं झालं मात्र नाही, क्रोएशियाने इंग्लंडचा पराभव केलाच; पण एआयनेही भाकित केलेले ब्राझिल, स्पेन, जर्मनी हे जगज्जेते स्पर्धेबाहेर गेले. रोनाल्डोचा पोतुरुगाल आणि मेस्सीचा अर्जेटिना अपयशी ठरला. आणि हा लेख वाचाल तेव्हा जिंकणार्‍याचं नाव फ्रान्स किंवा क्रोएशियापैकी एक असेल हे नक्की.तंत्रज्ञानाची आणि तद्नुषंगिक शासकीय प्रगतीची इतक्या वेगाने वाढ होते आहे की आतार्पयत अनाकलनीय व आश्चर्यजनक घटना यापुढे वेगाने घडणार आहेत. अशाच प्रकारे!स्टॉक मार्केट किंवा म्युच्युअल फंड आपल्याला सतत जाणीव करून देत असतात की ‘मागील कामगिरीवरून आगामी यशाची व वृद्धीची हमी नाही आणि म्हणूनच स्वतर्‍च्या जबाबदारीवर गुंतवणूक करावी!’स्टॉक मार्केटमधील हे वाक्य इंडस्ट्रीला तितकच लागू आहे म्हणाना! तीन वर्षापूर्वी मी एका अमेरिकन आयटी कंपनीच्या बंगलोरस्थित संशोधन केंद्रासाठी तांत्रिक सल्लागार म्हणून काम करायला गेलो होतो. त्या कंपनीच्या ज्या कोअर ग्रुपशी मी दिवसभर सल्ला मसलत केली त्या सहा जणांत एक समाजशास्त्रज्ञ, दोन मानसशास्त्रज्ञ आणि तीन आयटीमधील तंत्रज्ञ होते. दहा वर्षापूर्वी अशी कल्पनाही करता आली नसती की जगातल्या तंत्रज्ञानातील अग्रगण्य अमेरिकन कंपनीच्या संशोधनात 50 टक्के वाटा हा समाजशास्त्र व मानसशास्त्र बजावेल! इंडस्ट्री 4.0 मध्ये हे प्रकर्षानं घडतंय हे तर खरंच!उत्क्रांतीवादाच्या संदर्भात असं एक वाक्य सांगितलं जातं की ‘सर्वात बलिष्ठ वा सर्वात हुशार हेच यशस्वी होतात असं नाही, तर जे सर्वात चपळपणे स्वतर्‍ला बदलू शकतात त्यांना टिकून राहणं सर्वाधिक शक्य होतं’ हे वाक्य चाल्र्स डार्विनच्या नावावर खपवलं जातं. या वाक्याचा योजक/जनक हा विवाद्य आहे; परंतु हे वाक्य सर्वार्थानं खरं आहे!इंडस्ट्री 4.0 मधील व्याप्ती आणि वेग पाहता आपल्याला सर्वाना, विशेषतर्‍ विद्यार्थी आणि शिक्षकांना आपल्या शिक्षणातील ‘चपळता’ व ‘सतत नवीन शिकण्याची पद्धत’ हे स्वीकारावंच लागणार आहे. ज्यांना कण्टिन्यूअस लर्निग - निरंतर शिक्षण म्हणतात त्यांची अंमलबजावणी करणं अत्यावश्यक ठरतं आहे. मुळातच शिक्षण पद्धती ही 3 आरकडून 3 आयकडे जाते आहे. रीडिंग, रायटिंग, आर्थिमॅटिक या 3 आरकडून जगभरातील शिक्षण पद्धती ही इण्टरडिसीप्लीनरी, इंटिग्रेटेड आणि इण्डिव्हिज्युअलाईज्ड अशा 3 आयकडे जात आहे.इंडस्ट्री 4.0 मध्ये टिकून राहणं आणि त्यावर स्वार होऊन यशस्वी होणं यासाठी खरं तर आपल्या सर्वानाच या नव्या सूत्राची जाणीव ठेवायला हवी आणि त्यावर काम करायला हवं.मी लहान असताना कोडॅक कंपनीचे कॅमेरे व फिल्म होत्या. फोटो म्हणजे ‘कोडॅक’ हे जणू समीकरण होतं. इतकं की एखादा सुंदर प्रसंग, चित्र इ. म्हणजे ‘कोडॅक मोमेंट’ अशी संज्ञा रुढ झाली होती. आता डिजिटल फोटो तुम्ही तुमच्या मोबाइलमध्ये घेता, शेअर करता, डिलीटसुद्धा करता! ‘कोडॅक’ या शब्दाचा अर्थ आउटडेटेड असा झालाय. आपलं करिअर ‘कोडॅक मोमेंट’सारखं सुंदर हवं, पण ‘कोडॅक’ नको!
**
अगदी सहज करण्यासारखी एक गोष्ट म्हणजे लर्निग हाऊ टू लर्न या नावाचा केवळ नऊ तासांचा कोर्स शिका. हा कोर्स सर्वाना विनामूल्य उपलब्ध आहे. coursera.org या वेबसाइटवर तो उपलब्ध आहे. युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया आणि मॅकमास्टर युनिव्हर्सिटीने तो तयार केला आहे. याशिवाय अनेक गोष्टी आपण सहज करू शकू. त्या मी पुढील लेखात सांगीनच.