प्रायव्हसीला हुक
By Admin | Updated: May 7, 2016 15:21 IST2016-05-07T15:21:12+5:302016-05-07T15:21:12+5:30
आपण कितीही प्रायव्हसी सेटिंग लावलं, तरी फेसबुकपासून अनेक मोठय़ा आयटी कंपन्या आपल्या सोशल मीडियातल्या वावरावर लक्ष ठेवून असतात

प्रायव्हसीला हुक
- मुक्ता चैतन्य
(लेखिका मुक्त पत्रकार आहेत)
सोशल मीडियावर आपण सुरक्षित आहोत का? आपल्या वागण्या-बोलण्याचा कुणी उपयोग किंवा दुरुपयोग तर करत नाहीये ना?
- असे प्रश्न कधी तुमच्या मनात येतात का?
आणि त्यावर उत्तर म्हणून सोशल मीडियातल्या आपल्या प्रोफाईलचं प्रायव्हसी सेटिंग बदललं, जास्त स्ट्रिक्ट केलं म्हणजे आपण सुरक्षित होतो का?
तर नाही. आपण कितीही प्रायव्हसी सेटिंग लावलं, तरी फेसबुकपासून अनेक मोठय़ा आयटी कंपन्या आपल्या सोशल मीडियातल्या वावरावर लक्ष ठेवून असतात. आपण काय बोलतो याकडे त्याचं लक्ष असतं. इतकंच नाही, तर आपल्या सोशल मीडियातल्या वर्तणुकीचा अभ्यास ते आपल्याही नकळत आपल्या खासगी आयुष्यात शिरून करत असतात.
तिथं नसलो आणि आपण लॉग आउट झालो की आपल्या वावराकडे कुणाला लक्ष ठेवता येऊ शकत नाही असं वाटत असेल तर तसंही नसतं. गूगलवर आपण काय सर्च करतो इथपासून फेसबुकवर आपण कसे बोलतो, काय लिहितो, कुठल्या पोस्ट्सना लाइक देतो, कशाला देत नाही, कशावर कशी प्रतिक्रिया देतो, ती किती वाजता देतो, कुणाची प्रोफाइल्स वारंवार बघतो, कुणाचे डीपी बघतो या सगळ्याकडे जगातल्या आयटीमधल्या बडय़ा तज्ज्ञांचं लक्ष असतं. त्याचा अभ्यास ते करत असतात आणि त्यावरून स्वत:च्या कंपन्यांच्या भविष्यातल्या मार्केटिंगच्या स्ट्रॅटेजी ठरवत असतात.
आणि मुख्य हे सगळं आपल्या अकाउण्टमध्ये शिरून आपल्याही नकळत चालू असतं.
तसंही सोशल नेटवर्किग म्हणजे प्रत्येकाच्या आयुष्याची, व्यक्तिमत्त्वाची खुली किताब आहे. सर्च हिस्ट्रीला डिलीट मारलं तरी, सोशल नेटवर्किगमध्ये झालेल्या भटकंतीच्या पाऊलखुणा पुसल्या जात नाहीत. त्यांचे ठसे कायम राहतात. त्यावर अभ्यास होतो आणि भविष्यातले ट्रेंड म्हणून तेच अभ्यास आपल्या माथी मारत कंपन्या गल्ला गोळा करतात.
आयटी कंपन्या, ज्यांच्याकडे जगभरातल्या करोडो लोकांच्या आभासी जगातल्या वावराचा ‘डाटा’ आहे त्यांनी तो कसा वापरला पाहिजे याबाबत कुठलीही ठोस भूमिका, नियमावली किव्हा युजर्सचे अधिकार या टप्प्यात फारसं काही होताना दिसत नाही. लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्सचे सहप्राध्यापक गेईब्स यांनी संशोधनावर आधारित लेखात म्हटलंय की, ‘अशी एक जागा, जी सतत कुणाच्यातरी नजरेखाली आहे, तुमच्या वर्तणुकीवर, वागण्या-बोलण्यावर सतत कुणीतरी लक्ष ठेवून आहे अशा ठिकाणी जाताना सतर्कराहा.’
पण आपण कुठे सतर्क असतो?
मुळात असं काही कुणीतरी आपल्याकडे सतत बघत असतं, हेच आपल्यापैकी अनेकांना माहीत नसतं. त्यामुळे सतर्क राहण्याचा प्रश्नच येत नाही. आपल्या सोशल होण्याचा एक सॅम्पल म्हणून आपल्या नकळत वापर होतोय हे लक्षात असू द्या. म्हणजेच आपण गीनिपिक बनत आहोत हे लक्षात येईल.
व्हिएन्ना विद्यापीठाने केलेला अभ्यास इथे आवर्जून नोंदवायला हवा. या विद्यापीठाने केलेला अभ्यास ‘सायबर सायकॉलॉजी, बिहेविअर अॅण्ड सोशल नेटवर्किग’ या जर्नलमध्ये प्रकाशित झाला आहे. त्यात त्यांनी फेसबुक सोडून जाणा-या लोकांच्या कारणांचा अभ्यास केला आहे. आपल्या नकळत आपल्या सोशल मीडियातल्या वर्तणुकीचा अभ्यास केला जातो आणि त्याचा वापर कंपन्या स्वत:च्या फायद्यासाठी करतात या कारणावरून 50 टक्के लोक फेसबुक सोडून जातात. हार्वर्ड विद्यापीठात 1700 विद्यार्थ्यांवर झालेल्या एका सर्वेक्षणाच्या नोंदीत सर्वेक्षण करणारे म्हणतात, फेसबुक ही वर्तणुकीचा अभ्यास करणारी प्रयोगशाळा बनली आहे. जिथे काहीही खासगी नाही. आपलं प्रोफाईल आणि सोशल मीडियातला वावर खासगी आहे असा फक्त आभास निर्माण केला जातो. प्रत्यक्षात आपल्या कल्पनेच्या पलीकडे सगळं उघडंवाघडं आहे.
मुळात हे माध्यमच नवीन असल्याने त्यावर वावरण्याबाबत, इतरांचे वावर निरीक्षणाखाली घेण्याबाबत कुठलीही नियमावली नाही. सोशल मीडियात काय बोलावं, काय लिहावं, काय पोस्ट करावं याबाबतही कुठल्याही संकल्पना रु जलेल्या नाहीत. त्यामुळे अशा चोरीछुपे चाललेल्या गोष्टींवर नियंत्रण आणणार कसं हा मोठा प्रश्नच आहे. आपल्याला सतत कुणीतरी बघत असतं, आपण काय सर्च करतो यावर कुणाचंतरी लक्ष आहे, ही भावना खरंतर अस्वस्थ करणारी आहे. अर्थात जोवर याचे दुष्परिणाम आपल्या अंगाशी येत नाही तोवर त्याची दाहकता जाणवू शकणार नाही.
आतातरी वरवर पाहता हा प्रकार त्रसदायक नाही. पण जरा खोलात जाऊन बघितलं तर लक्षात येईल, आपण जे गेम्स खेळतो, त्यात होणारे बदल, येणा:या नव्या एडिशन्स, सोशल नेटवर्किगमध्ये वेळोवेळी केले जाणारे बदल, आपण अधिकाधिक वेळ या साइट्सवर घालवावा यासाठी लढवल्या जाणा:या युक्त्या, त्यापायी निर्माण होणारी नवनवीन आकर्षणं, आणि त्यात आपलं गुंतून पडणं, आपल्या मनाला, विचारांना ‘हुक’ लावणं हा या सगळा एका छुप्या शोषणाचाच भाग आहे. त्यातून आपल्याकडे माध्यम शिक्षणाची गरज कुणालाच वाटत नाही.
आपण या प्रयोगशाळेतलं गीनिपिग बनायचं की सजगपणो सोशल नेटवर्किग वापरायचं हे ठरवण्याची वेळ मात्र आली आहे.
आपण अभ्यासाच्या रडारवर!
सोशल नेटवर्किगवर चालणारा कंपन्यांचा अभ्यास या संपूर्ण विषयाला दोन बाजू आहेत.
काही समाज शास्त्रज्ञांच्या मते, हा अभ्यास आवश्यक आहे. त्याशिवाय लोकांच्या सोशल मीडियातल्या वर्तणुकीची कारणमीमांसा शक्य नाही. तर काहींच्या मते, सोशल नेटवर्किग साइटवर प्रायव्हसी सेटिंगमध्ये एक विशेष पर्याय असला पाहिजे. ज्यात ‘माङो प्रोफाईल अभ्यासासाठी निरीक्षणाखाली ठेवले तरी चालेल’ असा पर्याय लोकांना दिला पाहिजे. जेणोकरून आता संमतीशिवाय जो अभ्यास चालू आहे, तो संमतीने होईल. तर एका गटाच्या म्हणण्यानुसार, असे कुणाच्या खासगी स्पेसवर लक्ष ठेवून असणंच चुकीचं आणि अनैतिक आहे. त्यातही जर अशा अभ्यासाचा उपयोग कंपन्यांच्या फायद्यासाठी होणार असेल तर त्यावर बंदी आणली पाहिजे, असंही एक गट मानतो.