चेजिंग द मॉन्सून

मॉन्सून केरळात येतो तिथं त्याचा हात धरायचा आणि चिंब होत थेट मेघालयापर्यंत त्याच्यासोबत जायचं ही आयडिया कशी वाटते ?

- प्रज्ञा शिदोरे

आज ७ जून. पूर्वी मृगाचा पाऊस पडायचाच यादिवशी. तो येणार म्हणून विविध आडाखे बांधले जातात. ग्रामीण भागात शेतीची कामं सुरू होतात. शहरी भागात लोकं वॉटरप्रूफिंग करून घेणे, छत्र्या, रेनकोट तयार ठेवणे; गाड्यांचं एकदा सर्व्हिसिंग करून घेणे वगैरे चर्चा सुरू होतात. प्रसारमाध्यमांमधून मॉन्सूनची तारीख, यावर्षी मॉन्सून कसा राहील, याविषयीच्या चर्चा रंगतात. थोडक्यात काय, तर भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा मानल्या जाणाऱ्या मॉन्सूनची चर्चा सगळीकडे सुरू होते.
पण अशा या, आर्थिक, सामाजिक, राजकीय परिणाम असणाºया मॉन्सूनचा एकत्र अभ्यास भारतात उपलब्ध नव्हता. पण २०१३ साली महाराष्ट्रातल्या काही पत्रकार आणि अभ्यासकांनी या मॉन्सूनच्या प्रवासाचे ५ टप्पे पाडले. पहिल्या वर्षी केरळमध्ये मॉन्सूनचं होणारं आगमन टिपून त्यांनी प्रत्येक वर्षी १ असा ५ वर्ष मॉन्सूनचा प्रवास केला. या प्रवासामध्ये त्यांनी या पावसाचा आणि वातावरणाचा अभ्यास तर केलाच, पण त्या बरोबर होणारे आर्थिक, सामाजिक बदल, प्रत्येक ठिकाणच्या काही सवयी याही टिपल्या. इतिहासातील नोंदी पाहिल्या. पावसाबरोबर येणारे स्थानिक सणही अनुभवले. या सर्व गटाने ‘प्रोजेक्ट मेघदूत’ या नावाखाली आपल्या अभ्यासाची मांडणी केली आहे. हा अभ्यास तुम्ही https://projectmeghdoot.wordpress.com/about/ या संकेतस्थळावर वाचू शकता.

असाच एक अभ्यास अलेक्झांडर फ्राटर नावाच्या ब्रिटिश अभ्यासकानंही केला होता. त्याचं ‘चेजिंग द मॉन्सून’ हे १९८७ साली प्रकाशित झालेलं पुस्तक म्हणजे भारतातील मॉन्सूनचं सामाजिक वर्णन करणारं सर्वोत्तम साहित्य असंच मानलं जातं. फ्रेटरनं आपल्या प्रत्येक भारत भेटीचं नियोजन हे मॉन्सूनच्या ढगांना केंद्रस्थानी ठेवून केलं. त्याने त्याचा प्रवास कोचीन, गोवा, मुंबई आणि कलकत्ता असा केला. आणि प्रवासाचा शेवट हा चेरापुंजी या जगातल्या सर्वात जास्त पाऊस असलेल्या ठिकाणी केला. (त्यावेळी जगात सर्वाधिक पाऊस चेरापुंजीत पडायचा.) त्यानं आपल्या प्रवासाचं सुरेख वर्णन आपल्या पुस्तकात केलेलं आहे. ते पुस्तक वाचणं हा एक चिंब अनुभव आहे.
अशाच मॉन्सूनच्या प्रवासाविषयी बीबीसीने तयार केलेली ही डॉक्युमेंटरीही नक्की पहा.
https://www.youtube.com/watch?v=yvvuarY6LbQ

pradnya.shidore@gmail.com