- तर नाकारले जाऊ शकते याकूबच्या मृतदेहाचे हस्तांतरण

अंत्यसंस्कार करताना सार्वजनिक प्रदर्शन होण्याची शक्यता वाटल्यास किंवा तशी गुप्त माहिती मिळाल्यास याकूब मेमनच्या मृतदेहाचे त्याच्या नातेवाईकांना हस्तांतरण नाकारले जाऊ शकते.

कारागृह अधीक्षकांना पूर्ण अधिकार : नातेवाईकांकडून सार्वजनिक प्रदर्शन नको
राकेश घानोडे नागपूर
अंत्यसंस्कार करताना सार्वजनिक प्रदर्शन होण्याची शक्यता वाटल्यास किंवा तशी गुप्त माहिती मिळाल्यास याकूब मेमनच्या मृतदेहाचे त्याच्या नातेवाईकांना हस्तांतरण नाकारले जाऊ शकते. यासंदर्भात कारागृह अधीक्षकांना पूर्ण अधिकार देण्यात आले आहेत. कारागृह नियमावलीनुसार फाशीच्या शिक्षेची अंमलबजावणी झाल्यानंतर कैद्याच्या मृतदेहावर त्याच्या धार्मिक परंपरेनुसार अंत्यसंस्कार करणे आवश्यक आहे. कैद्याच्या नातेवाईकांना स्वत: अंत्यसंस्कार करायचे असतील तर, त्यांना तसा लेखी अर्ज कारागृह अधीक्षकाला सादर करावा लागतो. कारागृह अधीक्षक स्वत:च्या अधिकारक्षेत्राखाली हा अर्ज मंजूर करू शकतात. परंतु, त्यापूर्वी कैद्याच्या मृतदेहावर अंत्यसंस्कार करताना कोणत्याही प्रकारचे सार्वजनिक प्रदर्शन करणार नाही असे हमीपत्र नातेवाईकांकडून लिहून घेण्यात येते. यानंतरही सार्वजनिक प्रदर्शन होत असल्याचे आढळल्यास कारागृह अधीक्षक हे जिल्हा दंडाधिकाऱ्यांशी सल्लामसलत करून परिस्थितीनुसार स्वत: अंत्यसंस्काराची तयारी करू शकतात. याप्रसंगी कारागृह अधीक्षकांना जिल्हा दंडाधिकाऱ्यांच्या आदेशानुसार कार्य करावे लागते.
कोण राहू शकतो उपस्थित
फाशीच्या शिक्षेची अंमलबजावणी करताना कारागृह अधीक्षक, उप-अधीक्षक, सहायक अधीक्षक, जिल्हा दंडाधिकाऱ्यांद्वारे नियुक्त कार्यकारी दंडाधिकारी व वैद्यकीय अधिकारी उपस्थित राहू शकतात. कैद्याची इच्छा असल्यास त्याच्या धर्माच्या प्रार्थनागुरूला सुरक्षा, कारागृहातील शिस्त व इतर बाबींच्या अधीन राहून उपस्थित राहण्याची परवानगी दिली जाऊ शकते. वर्तमानात संशोधन करीत असलेले शास्त्रज्ञ, मानसोपचारतज्ज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ आदींनाही उपस्थित राहण्याची परवानगी कारागृह अधीक्षकांकडून मिळू शकते. परंतु, कैद्याचे नातेवाईक व अन्य कोणत्याही सामान्य व्यक्तींना उपस्थित राहण्याची नियमानुसार परवानगी देता येत नाही. फाशी देताना किमान दहा पोलीस कॉन्स्टेबल व दोन हेडकॉन्स्टेबल किंवा तेवढ्याच संख्येत सशस्त्र सुरक्षा रक्षक तैनात ठेवणे आवश्यक आहे.
काय केले जाते फाशी देण्यापूर्वी
कारागृह अधीक्षक, कार्यकारी दंडाधिकारी, वैद्यकीय अधिकारी व कारागृह उपअधीक्षक यांना फाशी देण्याच्या एक तासापूर्वी कैद्याला त्याच्या सेलमध्ये जाऊन भेटावे लागते. यानंतर कारागृह अधीक्षक व कार्यकारी दंडाधिकारी हे कैद्याला त्याच्या मातृभाषेत वॉरंट वाचून दाखवतात. दरम्यान, कैद्याचे हात पाठीच्या मागे बांधून ठेवले जातात. फाशीच्या स्तंभावर प्रवेश करण्यापूर्वीच कैद्याच्या चेहऱ्यावर कापडी पिशवी टाकण्यात येते. कैद्याला फाशीचा स्तंभ पाहू देऊ नये असे नियमात स्पष्ट करण्यात आले आहे. फाशीचा दोर बांधला असतो त्या बिमच्या अगदी खाली कैद्याला उभे केले जाते. त्यावेळीही कैद्याचे हात पाठीमागे घट्ट बांधलेले असतात. यानंतर कैद्याच्या गळ्याभोवती गळफास घट्ट बसवला जातो. कारागृह अधीक्षक गळफास योग्य पद्धतीने बसविल्याची व गाठ योग्य ठिकाणी असल्याची तपासणी करतात. ही सर्व प्रक्रिया एकाचवेळी व लवकरात लवकर पूर्ण करणे अपेक्षित आहे. ही सर्व प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर कारागृह अधीक्षक फाशी देण्याचा इशारा करतात व हा इशारा पाहून फाशी देणारा कैद्याच्या पायाखालचे दार उघडण्याचा खटका ओढतो. फाशी देणाऱ्याला आवश्यक शुल्क देण्याची सूचना नियमात करण्यात आली आहे.
अशी केली जाते फाशीची तयारी
फाशीची तारीख निश्चित झाल्यानंतर कार्यकारी अभियंत्याला फाशीच्या स्तंभाचे प्रत्येक तीन दिवसांनी व फाशी देण्याच्या आदल्या सायंकाळी निरीक्षण करावे लागते. तसेच,कारागृह अधीक्षकाच्या सूचनेनुसारही निरीक्षणास जावे लागते. याप्रसंगी कारागृह अधीक्षक स्वत: उपस्थित असतात. या व्यवस्थेची सर्वस्वी जबाबदारी अधीक्षकांची असते. प्रत्येक फाशीकरिता नवीन दोराची गरज नाही पण, अधीक्षकाने जुन्या दोराची काळजीपूर्वक तपासणी करणे आवश्यक आहे. फाशीपूर्वी कैद्याच्या वजनापेक्षा दीडपट जास्त वजनाची डमी किंवा रेतीची बॅग लटकवून सहा ते आठ फुटावरून खाली सोडून प्रात्याक्षिक केले जाते. आकस्मिक प्रसंगाला तोंड देण्यासाठी दोन दोर अतिरिक्त ठेवावे असे नियमात सांगण्यात आले आहे. दोराच्या फाशाला लोणी किंवा मेण लावले जाते. अंतिम तपासणीनंतर दोर व इतर साहित्य स्टिल पेटीत सुरक्षित कुलुपबंद करण्यात येते. या पेटीचा ताबा उपअधीक्षकांकडे असतो.
१ फाशीचा दोर कापसाचे सूत किंवा मनिलापासून तयार केला जातो. हा दोर १ ते १.५ इंचींचा किंवा २.५९ ते ३.८१ सेंटिमीटर व्यासाचा असतो.
२फाशीची तारीख निश्चित झाल्यानंतर फाशीची वेळ ठरविण्याचा अधिकार कारागृह अधीक्षकांना आहे. काही दिवस आधीच वेळ निश्चित करून त्याची माहिती कारागृह महानिरीक्षक, सत्र न्यायाधीश व शासनाला द्यावी लागते. फाशीस्थळाच्या सभोवताल कुंपण किंवा भिंत असणे आवश्यक आहे.
३ कैद्याला पहाटे (उजाडण्यापूर्वी) फाशी द्यावी असे कारागृह नियमावलीत स्पष्ट करण्यात आले आहे. फाशी दिल्यानंतर कैद्याचा मृतदेह पूर्ण पावित्र्य जपून कारागृहाच्या बाहेर आणणे आवश्यक आहे. मनपाची शववाहिनी किंवा रुग्णवाहिकेतून मृतदेह अंत्यसंस्कार स्थळापर्यंत घेऊन जावा लागतो. याचा सर्व खर्च कारागृह अधीक्षकाने उचलणे अपेक्षित आहे.
४ फाशी दिल्यानंतर कारागृह अधीक्षक हे वैद्यकीय अधिकारी व कार्यकारी दंडाधिकारी यांची डेथ वॉरंटवर स्वाक्षरी घेऊन तो वॉरंट संबंधित न्यायालयाला परत पाठवतात. तसेच, कारागृह महानिरीक्षकांना फाशीच्या अंमलबजावणीचा अहवाल सादर करतात.
५ फाशी दिल्यानंतर कैद्याला अर्धा तास लटकलेल्या अवस्थेत ठेवले जाते. वैद्यकीय अधिकाऱ्यांनी प्राण गेल्याचे प्रमाणित केल्यानंतरच मृतदेह खाली उतरवला जातो. फाशीची अंमलबजावणी सुरू असताना सर्व गटातील कैद्यांना कुलूपबंद खोलीत ठेवण्यात येते.