- स्नेहल जोशीगेले काही दिवस आपण ब्रॅण्ड, त्याची ओळख, टॅगलाइन्स, जाहिराती, जाहिरातींचे संदेश, त्यातली सृजनशीलता, या सगळ्यांविषयी बरच काही बोललो. एखादा ब्रॅण्ड किंवा उत्पादन लोकांपर्यंत पोहोचवणं, त्याचे फायदे-तोटे सांगणं आणि लोकांना ते विकत घेण्याच्या निर्णयापर्यंत पोहोचवणं हे सगळं जाहिरातीतून परिणामकारकरीत्या घडत असतं. पण माध्यम म्हणून तिच्याकडे बघितलं तर लक्षात येतं की उत्पादनाच्या विक्रीपलीकडे बरंच काही करायला जाहिरात सक्षम आहे. पण या जाहिरातींचा आपल्यावर इतका भडिमार होत असतो की, टीव्ही बघताना जाहिराती लागल्या की बर्‍याचदा आपण टीव्हीचा आवाज बंद करतो. किंबहुना कर्मशियल ब्रेक बर्‍याचदा टीव्ही बघण्याचाच मूड ब्रेक करतो. असं असतानाही एखादी जाहिरात बघण्यासाठी टीव्हीचा आवाज पुन्हा चालू केल्याचं आठवतं का? कुठल्याही मालिकेचं शीर्षक गीत नसलेलं, सिनेगीत नसलेलं गाणं टीव्हीवर लागण्याची आतुरतेने वाट पाहिली आहे का? माझा रोख ‘मिले सुर मेरा तुम्हारा’, ‘पूरब से सूर्य उगा’, ‘स्कूल चले हम’, ‘एक चिडिया’ यांसारख्या प्रबोधनात्मक फिल्म-वजा जाहिरातींकडे आहे. गेलात ना भूतकाळात? मला खात्री आहे आजही बर्‍याच जणांना ही गाणी आणि चालीच काय; पण त्यातली दृश्यसुद्धा पक्की आठवत असणार.मला अजूनही आठवतंय मी लहान असताना दूरदर्शन हे एकच टीव्ही चॅनल होतं. त्यावर रविवारी रंगोली संपलं की काटरून लागायचं. पण या दोन्ही कार्यक्रमांच्या मध्ये ‘एक चिडिया’ची गोष्ट असायची. दर रविवारी तीच गोष्ट असली तरीही आम्ही ती न चुकता बघत असू. झाडाखाली बसलेली दीदी आमच्या वयाच्या मुलांना गोळा करून ‘एक’, ‘अनेक’ आणि ‘एकता’ या कल्पना समजावून सांगण्यासाठी एक गोष्ट सांगते. खरं तर प्रबोधनपर मजकूर बर्‍याचदा कंटाळवाणा वाटतो. तरीही ‘एक अनेक और एकता’ वारंवार बघाविशी का वाटते? काय ताकद होती या कलाकृतीमध्ये? सर्वप्रथम राष्ट्रीय एकात्मतेसारखा खोल संदेश लहान मुलांना द्यायचा म्हणजे कठीण काम आहे. 6 ते 9 वर्ष वयोगटातल्या मुलांची आकलनशक्ती लक्षात घेता कथाकथनाची पद्धत प्रभावी ठरते. इतक्या लहान मुलांना प्राण्यांची प्रतीकं लवकर समजतात तेव्हा गोष्टीत चिमणी आणि उंदीर आले. गोष्टीची पद्धत पंचतंत्रासारखी सोपी आणि निरागस आहे. ती निरागसता दर्शवण्यासाठी चित्राची शैलीसुद्धा बालचित्रकलेतून प्रेरित आहे. सरळ सोपे आकार, ठळक रेषा आणि आकर्षक रंग यांनी लहान मुलांनाच काय; पण मोठय़ांनाही भुरळ घातली. विजया मुळेंनी हलक्या-फुलक्या भाषेत लिहिलेले सकस संवाद, कथा आणि काव्य; त्याच्या जोडीला वसंत देसाईंचं गोड संगीत हा सुंदरच मिलाफ होता.या सगळ्याला बहार आणली ती मुलांच्या अतिशय मोहक आवाज आणि शब्दोच्चारानं. ही अजरामर निर्मिती घडवणारे, भारतात अँनिमेशनचं बीज रोवणार्‍यांपैकी एक - भीमसेन खुराणा. ‘एक अनेक और एकता’ प्रमाणेच कुटुंब नियोजन, वृक्ष लागवड, सरकारी धोरणं आणि प्रकल्प अशा अनेक फिल्म्स त्यांनी जनजागृतीसाठी डिझाइन केल्या. ‘एक अनेक और एकता’ मात्र उपदेश, शिक्षण आणि मनोरंजन एकत्र केल्याचं आजवरचं सर्वोत्कृष्ट उदाहरण आहे.लहान मुलांमार्फत केलेलं प्रबोधन जास्त परिणामकारक आणि दीघार्युषी असतं यात शंकाच नाही; पण तरीही काही विषय असे असतात की, ज्यासाठी मोठय़ा माणसांना उपदेश करणं आवश्यक असतं. लहान मुलांना एखादी शिकवण देताना ती सोपी करण्यासाठी भाषेचं आव्हान असतं हे खरं; पण मोठय़ांच्या बाबतीत सांगायचं झालं तर एखादी कल्पना सांगणं सोपं असलं तरीही ती पटवणं आणि वठवणं मात्र कठीण असतं. ‘सरकार द्वारा जनहितार्थ’ संदेश असलेल्या जाहिराती आपण सतत पाहतो; पण त्याचा परिणाम व्हायला खूप वेळ लागतो. स्वतंत्र भारतात सर्वप्रथम राबवली गेलेली जाहिरात मोहीम कुटुंब नियोजनाचीच होती. ‘एकच मूल, सुंदर फूल’, ‘एक या दो, बस्स!’, ‘हम दो, हमारे दो, और एक गोद लो’ असे बरेच प्रय} करूनही 70 वर्षात भारताची लोकसंख्या दुप्पट झालीच आहे. यावरून ‘जनहितार्थ’ जाहिरात मोहीम परिणामकारक करणं किती कठीण आहे हे लक्षात आलंच असेल. हे कठीण काम पूर्णत्वाला नेलेल्या एका मोहिमेबद्दल बोलूया.
snehal@designnonstop.in(लेखिका वास्तुरचनाकार आणि प्रॉडक्ट डिझायनर आहेत.)