जागतिक दूध दिन लेख....

‘गोकुळ’ची वाटचाल दुग्ध व्यवसायातील ‘हिंदकेसरी’कडे

‘गोकुळ’वर वर्षागणिक ग्राहकांचा ‘विश्वास’ दृढ : गोठ्यापासून वितरणापर्यंत नवतंत्रज्ञानाची जोड दिल्याने दर्जा टिकून

१ जून हा दिवस ‘जागतिक दूध दिन’ म्‍हणून साजरा केला जातो. फुड ॲन्‍ड ॲग्रीकल्‍चर ऑर्गनायझेशन, युनायटेड स्‍टेटस् व त्‍यांच्याशी संलग्‍न १९१ सभासद देशांनी माणसाला आवश्‍यक न्‍युट्रीशनल उपलब्‍धता वाढवण्यासाठी दुधाकडे लक्ष केंद्रित केले. सन २००१ पासून १ जून हा दिवस जागतिक दूध दिवस म्‍हणून साजरा होऊ लागला आहे. त्यानिमित्त एकूण राज्याच्या व देशाची दूध उत्पादकता, त्यातील नवतंत्रज्ञान आणि त्यातून दूध उत्पादनात झालेली वाढ. या सगळ्यामध्ये ‘गोकुळ’ने केलेली नेत्रदीपक प्रगती...

कोल्हापूर जिल्हा दूध उत्पादक संघाने (गोकुळ) मागील ५९ वर्षांपासून दुग्धव्यवसायात ग्राहकांचा विश्वास संपादन केला आहे. दूध उत्पादकांच्या गोठ्यापासून 'स्वच्छ दूध उत्पादन' योजना राबवून गुणवत्तेची काळजी घेतली आहे. गावपातळीवर 'बल्क मिल्क कुलर' प्रणाली कार्यान्वित करणेत येऊ लागली आहे. जनावरांचा आहार, आरोग्य यासाठी संघाने विविध योजना राबवल्या आहेत. संघाने आपल्या कार्यकर्तृत्वाने आजपर्यंत राज्य व देश पातळीवर अनेक पुरस्कार व मानांकन प्राप्त केली आहेत. यामध्ये ‘आयएसओ २२००० : २०१८’ हे फूड सेफ्टी मॅनेजमेंट साठीचे उच्च मानांकन प्राप्त झाले. संघाच्या उत्पादनांना भारत सरकारचा 'निर्यातक्षम' दर्जा प्राप्त झाला आहे. दर्जेदार पशुखाद्य उत्पादनास राष्ट्रीय उत्पादकता पुरस्कार मिळाला असून, संघाचे वासरांचे ‘मिल्क रिप्लेसर’ या खाद्यास भारत सरकारचे पेटेंट मिळाले आहे. चौदा वेळा नॅशनल प्रॉडक्टिव्हिटी कौन्सिल यांचा उत्पादकता पुरस्कार मिळाला आहे. सलग तीनवेळा महाराष्ट्र शासनाचा ‘सहकार भूषण’, तर डेअरी व्यवसायातील ऊर्जाबचतीसाठीचा राज्य शासनाचा पाच वेळा प्रथम पुरस्कार प्राप्त झाला आहे.

तसेच, नॅशलल डेअरी डेव्हलपमेंट बोर्डाकडून महिला सबलीकरणासाठी संघास एक्सलन्स ॲवार्ड मिळाला. गुणवत्ता व ग्राहकहित यास प्राधान्य देऊन सर्वसामान्य दूध उत्पादकांसाठी अनेक योजना राबवून दुग्धव्यवसायात संघाचे नाव अव्वलस्थानी पोहोचवण्यात यश आले. यामुळेच गोकुळ महाराष्ट्राच्या सहकारी दुग्धव्यवसायामध्ये दीपस्तंभ ठरला आहे.

‘गोकुळ’ने गुणवत्ता, दर्जेदार उत्पादने व उत्कृष्ट ग्राहक सेवा या तिन्ही गोष्टींच्या बळावर महाराष्ट्रात आपला दबदबा कायम राखला आहे. त्यामुळेच महाराष्ट्राच्या दुग्ध व्यवसायातील ‘महाराष्ट्र केसरी’ म्हणून ‘गोकुळ’ची ओळख आहे. आगामी काळात ‘गोकुळ’ला राष्ट्रीय पातळीवर पोहोचवण्यासाठी ग्रामविकास मंत्री हसन मुश्रीफ, पालकमंत्री सतेज पाटील व इतर नेत्यांच्या माध्यमातून प्रयत्नशील राहणार आहे. आपल्या गुणवत्तापूर्ण उत्पादनांमुळे ‘गोकुळ’ भविष्यात उत्पादक, ग्राहकांच्या पाठबळावर देशाच्या दुग्ध व्यवसायातील ‘हिंदकेसरी’ म्हणून नावारुपास येईल, यात शंका नाही.

सद्य:स्थितीत भारतात व प्रामुख्याने आपल्या कोल्हापूर जिल्ह्यातही गाय दुधाचे प्रमाण वाढू लागले आहे. यापूर्वी जिल्ह्यात म्हैस व गाय दुधाचे सरासरी प्रमाणे ७० : ३० टक्के असे होते ते आता ५४ : ४६ टक्के झाले आहे. वाढीव गाय दुधाचा दूरगामी परिणाम दुग्धव्यवसायावर होऊ लागला आहे. कोरोना संसर्गाच्या या कठीण काळात लहान मुले, महिला व आबालवृध्दांनी प्रतिकारशक्ती वाढवणाऱ्या दुधाचे सेवन करणे फायद्याचे होत आहे. गोकुळचे दूध विनाखंडित सर्वांना उपलब्ध व्हावे यासाठी गोकुळ परिवारातील प्रत्येकजण जिवाची पर्वा न करता गोकुळमध्ये कार्यरत आहे याचा आम्हास अभिमान आहे. कोणत्याही नैसर्गिक आपत्तीवर मात करून सेवा देण्यास गोकुळ कटिबद्ध आहे. आज जागतिक दूधदिनाचे औचित्याने आपण दुधाचे महत्त्व जाणावे व अशा बहुगुणी व जीवनदायी दुधाचे नियमित सेवनाने सर्वांनी आपले आरोग्य सुदृढ ठेवावे, अशी अपेक्षा बाळगतो.

- विश्वास नारायण पाटील (अध्यक्ष, गोकुळ)

दृष्टिक्षेपात भारतातील दुग्‍धव्‍यवसायाची व्‍याप्‍ती

१) १७७ मिल्क युनियन , १५ मिल्क मार्केटिंग फेडरेशन , १,७६,००० प्राथमिक सह दूध संस्था.

२) भारतामध्ये ११५ कोटी लोक दुग्धव्यवसायात असून त्यापैकी ४० लाख महिला आहेत.

३) भारतात जवळपास ७० टक्के दूध उत्पादकांकडे १ ते ३ इतकी अल्प जनावरे आहेत.

४) पशुगणना २०१२ नुसार भारतामध्ये ५१२० लाख इतके पशुधन आहे.

५) भारतात लाईव्हस्टॉक संबंधित उद्योगातून जवळपास २१२५ कोटी लोकांना रोजगार मिळतो.

६) भारतात दूध व दुग्धजन्य पदार्थाची किंमत गहू व भात यांचे एकत्रित किमतीपेक्षा जास्त आहे.

७) भारत, पाकिस्तान, इजिप्त व चीन आदी मोजक्या देशांत म्हशीच्या दुधाचा वापर होतो.

८) सहकारी तत्त्वातून ३० टक्के दुधाची विक्री,उर्वरीत ७० टक्के दूध खासगी व्यापाऱ्यांच्या हातात.

९) सन २०२० मध्ये भारतातील दुग्धव्यवसायाची उलाढाल ११,३५, ७०० कोटी.