जगाला बदलणारे पेय

‘लोकमत’च्या वीकेण्ड स्पेशलमध्ये ‘चहा’ या सदरात प्रसिद्ध बालरोगतज्ज्ञ डॉ.अलका शशांक कुलकर्णी यांचा विशेष लेख.

चहामुळे काय बदलले नाही? देशोदेशींचा एकमेकांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन आमूलाग्र बदलला. सामाजिक रीतीरिवाज आमूलाग्र बदलले. वर्ग आणि वंश यामधील भिंती अधोरेखित करण्यात हे पेय कारणीभूत झाले. हुजूर आणि मजूर वर्गातल्या संबंधांवर ह्या व्यवसायाची गडद छाया पडली, इतकेच काय परंतु वैद्यकीय क्षेत्रातील काही प्रगतीही ह्या पेयामुळे झाली. चहाने आपल्याला काय दिले? त्यासाठी आपण काय गमावले? शोध मनोरम आहे. ‘चहा’ साधा शब्द. पाहुणचार करताना भारतातली गरिबातली गरीब गृहिणीदेखील म्हणेल ‘बसा. चहा टाकते.’ चहा ‘एक असे अद्भुत पेय ज्याने जगाचा चेहरा-मोहरा बदलला, इतिहास घडवला, विचारसरण्या बदलल्या.’ आज अनेक देशात पाण्याच्या खालोखाल प्यायले जाणारे पेय आहे चहा. या चहामुळे जगात कायकाय उलथापालथ झाली! स्वत: निरुपद्रवी असलेल्या चहावरून युद्धे झाली आणि ती लढण्यासाठी धनदेखील या चहानेच पुरवले. अफूसारख्या मादक पदार्थाचा व्यवसाय तेजीत आला तो या चहामुळे. एकीकडे अनेक व्याधींवरचा रामबाण उपाय म्हणून तो वाखाणला गेला ! चहा लागवडीसाठी अनेक जंगले नष्ट झाली, परंतु जगभर दळणवळणाचे नवनवे मार्ग खुले झाले. कधी त्यामुळे देशादेशात परस्पर संबंध प्रस्थापित झाले तर अनेक वेळा ते बिघडले, तुटले. एकीकडे चहामुळे व्यापारी गब्बर, श्रीमंत झाले, तर दुसरीकडे मजुरांना जन्मभर वेठबिगारी करत वतनाला मुकावे लागले. चहाच्या निर्यातीसाठीच तर अधिकाधिक वेगवान जहाजे तयार झाली आणि आगगाडय़ांचे नवे प्रदीर्घ मार्ग अस्तित्वात आले. हा इतिहास घडवणारे अनेक आहेत नायक आणि खलनायक, व्यापारी आणि संधीसाधू, काही बेछूट, बेलगाम, तर काही कडक शिस्त पाळणारे, दूरदृष्टी असणारे, प्रतिगामी आणि पुरोगामी. चहाबागेत राबणारी राठ हातांची मजूर स्त्री आणि नाजूक बोटात चहाचाकप धरणारी उच्चभ्रू स्त्री. सुष्ट आणि दुष्ट, नवे आणि जुने सा:यांचे प्रतिबिंब ह्या इतिहासात आहे. आपल्या चिनी शेजा:यांना गेली साडेचार हजार वर्षे चहा ज्ञात आहे, मग भारतात तो गेल्या शतकापयर्ंत का अज्ञात होता? गेल्या 90 वर्षात चहा हे भारतीयांचे प्रथम पेय कसे झाले? आज जागतिक चहा उत्पादनात भारत अग्रेसर का आणि कसा झाला? आपल्यावर दीडशे वर्ष राज्य करणा:या इंग्रजांची भूमिका काय होती? त्यांच्या नफा तोटय़ाचे गणित काय होते? साल ख्रिस्तपूर्व 2737. ‘शेन नुंग’ हे चिनी सम्राट प्रवासात असताना एका झाडाखाली विश्रांती घेत होते. नेहमीप्रमाणे त्यांचे प्यायचे पाणी एका हंडय़ात उकळत होते. त्या पाण्यात झाडाची पाने पडली. शेन नुंग संशोधक व वनस्पतीशास्त्रज्ञ. अपघाताने तयार झालेला काढा त्यांना इतका आवडला की सेवकाला दंड झाला नाही! उलट त्यांनी पद्धतशीरपणे चीनमध्ये त्याची लागवड केली. काही लोक म्हणतात ‘सम्राट कुठला? अहो, साधा शेतकरी होता तो!’ (शेन नुंग म्हणजे स्वर्गीय शेतकरी). काही का असेना, त्यांनी जवळजवळ तीन हजार वनस्पतींचे काढे बनवून ते वापरात आणले. हा नवा काढा तर चिनी आणि जपानी संस्कृतीचा अविभाज्य घटक बनणार होता.