केशव नामाचा महिमा

केशव शब्दाच्या आणखीही व्युत्पत्ती सांगितल्या गेल्या आहेत. प्रलयानंतर विश्वातील सर्व जीवसृष्टीचे बीज घेऊन तो चैतन्याचा कंद आरामात प्रलयातील विस्तीर्ण जलराशीत पहुडला आहे,

ज्ञानसाधू
वा. गो. चोरघडे

नित्य पाठातील २४ नावे सगळ्यांना ठाऊक आहेत. नित्य सात्त्विक वृत्तीत स्थिर होऊन एकमात्र श्रीहरीचे ध्यान करावे, नित्य ओंकाराचा जप आणि केशवाचे ध्यान करणे यासारखे दुसरे महत्त्वाचे साधन नाही, या अर्थाचे हरिवंशात प्रसिद्ध वचन आहे. २४ नावांतील केशव हे प्रथम क्रमांकाचे नाव आहे. ज्याचे सुंदर कुरळ केश आहेत तो केशव किंवा ब्रह्मा, विष्णु, महेश या तीन रूपांनी जो नटला आहे तो केशव किंवा केशी राक्षसाचा वध करणारा तो केशव. हा शब्द वास्तविक ‘केशीवधक’ असायला हवा. काही शब्द वर्णांचा लोप होऊन आयाम विकारांनी सिद्ध होतात, त्यातील एक ‘केशव’.
केशव शब्दाच्या आणखीही व्युत्पत्ती सांगितल्या गेल्या आहेत. प्रलयानंतर विश्वातील सर्व जीवसृष्टीचे बीज घेऊन तो चैतन्याचा कंद आरामात प्रलयातील विस्तीर्ण जलराशीत पहुडला आहे, तो केशव. ‘शांताकारं- भुजगशयनं-’ हे ह्याचे ध्यानही आलेले आहे.
तोच केशव पुढे विश्वरूप होऊन विस्तारला आहे.
‘‘नामिया विस्तारलेपणा नावे।
हे जगचि नोहे आंधळे।
जैसे दुध मुराले स्वभाने। तेचि दही।।
येथ बीजचि झाले तरु।
अथवा मांगरचि अलंकारु।
तैसा मज एकाचा विस्तारु।
ते हे जग (ज्ञाने ९)
तो केशव विश्वरूपाने नटलेला आहे, तोच आद्य आहे. त्याचे स्मरण, त्याचे ध्यान, त्याच्या मार्गाने घेऊन जाणारे ठरते. त्यासाठी नामदेव महाराजांचा अभंगही स्मरणात ठेवावा.
केशव म्हणता जाती केशव पंथे।
त्याहुनि सरते आणिक नाही।१
वेद का पठ ते शास्त्र का सांगसी।
उदंड वाचेनी हरी म्हणता।२
पहा पाहुनिया यात नाही सार।
भीष्मे युधिष्ठिर उपदेशिला।३
नामा म्हणे धरी केशवी विश्वास।
तरसी गर्भवास नामे येणे।४
या अभंगात विष्णुसहस्रनामातील संदर्भ आला आहे.
सहस्रनाम हे युधिष्ठिर आणि धर्मराज यांच्या संवादातून आले
आहे. ‘तरसी गर्भवास नामे येणे’ या अभंगातील वचनात ‘विमुच्यते जन्मसंसार बंधनात्’ याचा आशय तर आलेला आहे शिवाय जन्मसंसार बंधनातून मुक्ती म्हणजे जिवाला
मोक्ष मिळतो, असे सुचवायचे आहे. यातून मोक्षाची प्रधानता सुचविली
आहे, हे आपल्या भाष्यात आचार्य सांगतात. असा हा केशव नामाचा महिमा आहे.