- दीपक शिकारपूर(माहिती तंत्रज्ञान अभ्यासक)
पिनकोड (Postal Index Number) हा भारतातील डाक सेवा प्रणालीतील एक महत्त्वाचा घटक. प्रत्येक पिनकोड हा सहा अंकी असतो आणि तो विशिष्ट भौगोलिक क्षेत्राचे प्रतिनिधित्व करतो. पिनकोडचा मुख्य उद्देश म्हणजे टपालाचे अचूक आणि वेळेवर वितरण सुनिश्चित करणे. एकाच नावाची गावे, रस्ते देशात अनेक ठिकाणी असल्याने नुसता पत्ता नेमके स्थळदर्शन करू शकत नाही. पिनकोड डाक विभागाला टपालाचे अचूक वर्गीकरण आणि वितरण करण्यात मदत करतो. यामुळे पत्र वेळेवर योग्य पत्त्यावर पोहोचते.
पिनकोडचा वापर मतदार नोंदणी, जनगणना, आणि कल्याणकारी योजनांच्या वितरणातही केला जातो. यामुळे सरकारी सेवा योग्य टिकाणी वेळेवर पोहोचतात. श्रीराम भिकाजी वेलणकर यांनी तयार केलेली ही पिनकोड प्रणाली १५ ऑगस्ट १९७२ रोजी भारतात सुरू झाली. सहा अंकातला पहिला अंक विशिष्ट क्षेत्र दर्शवतो, दुसरा उपक्षेत्र, तिसरा अंक जिल्हा सांगतो आणि अखेरचे तीन अंक प्रत्यक्ष वितरण कार्यालयासाठी असतात.
आता भारतीय डाक विभागाने पारंपरिक पिनकोड प्रणालीला पर्याय म्हणून ‘डिजिपिन’ (DIGIPIN) ही नवीन डिजिटल पत्ता प्रणाली सादर केली आहे. ही प्रणाली देशभरातील प्रत्येक ४ मीटर x ४ मीटर क्षेत्राचे १० अंकी अल्फान्युमेरिक कोडद्वारे अचूकपणे प्रतिनिधित्व करेल. हा कोड त्या विशिष्ट स्थानाच्या अक्षांश आणि रेखांश यांच्या आधारे तयार केला जातो. या प्रणालीचा उद्देश म्हणजे पत्त्यांचे व्यवस्थापन सुलभ करणे, सार्वजनिक आणि खासगी सेवा वितरण सुधारित करणे आणि आपत्कालीन सेवा कार्यक्षम बनवणे. ‘आधार’ आपल्याला अद्वितीय (युनिक) ओळख देतो तसेच डिजिपिनचे आहे.
६ अंकी असलेला पिनकोड मोठ्या भौगोलिक क्षेत्राचे प्रतिनिधित्व करतो, ज्यामुळे अचूक पत्त्याची ओळख पटवणे कठीण होते. पण डिजिपिन हा १०-अंकी अल्फान्युमेरिक कोड ४ मीटर x ४ मीटर क्षेत्राचे अचूक प्रतिनिधित्व करत असल्यामुळे अचूक स्थान ओळखणे शक्य होते.
https://dac.indiapost.gov.in/mydigipin/home या वेबसाइटवर जाऊन आपले स्थान निवडले, की आपला १० अंकी डिजिपिन मिळू शकेल. digipin.cept.gov.in या वेबसाइटवर डिजिपिन शोधता येईल. https://digipin.netlify.app/ या वेबसाइटवर नकाशावर क्लिक करूनही आपला डिजिपिन मिळेल.
ई-कॉमर्स आणि कुरिअर सेवांसाठी अचूक डिलिव्हरी, आपत्कालीन परिस्थितींमध्ये अचूक स्थान ओळखून जलद प्रतिसाद देण्यासाठी, सरकारी योजनांच्या लाभार्थ्यांपर्यंत सेवा पोहोचवण्यासाठी, नॅव्हिगेशन प्रणालींमध्ये अचूक मार्गदर्शनासाठी डिजिपिनचा वापर होईल. पारंपरिक पिनकोडच्या तुलनेत अधिक अचूक आणि कार्यक्षम असलेली ही प्रणाली ग्रामीण आणि दुर्गम भागांमध्ये उपयुक्त ठरेल.
राष्ट्रीय भू-स्थानिक धोरण २०२२ अंतर्गत, थिमेटिक वर्किंग ग्रुप ऑन ॲड्रेसने डिजिपिन प्रणाली अधिकृतपणे स्वीकारली आहे. ही प्रणाली आता विविध मंत्रालये, राज्य सरकारे आणि संस्थांच्या कार्यप्रवाहात सुसूत्रतेसाठी वापरली जाईल. या प्रणालीचे सर्व तांत्रिक दस्तऐवज आणि सोर्स
कोडचा संपूर्ण संग्रह गीटहब या ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर उपलब्ध आहे, यामुळे सॉफ्टवेअर विकसक, स्टार्टअप याचा अंतर्भाव आपल्या प्रणाली/सेवेत करू शकतील. काही विकसित देशांत ही कल्पना प्रचलित आहे. आता आपला देशही अशा विकसित देशांच्या रांगेत उभा आहे.(deepak@deepakshikarpur.com)