झुबिन

जगद्विख्यात वाद्यवृंद संचालक झुबीन मेहता यांच्या ऐंशीव्या वाढदिवसानिमित्त मुंबईमध्ये अनोख्या मैफिलीचा योग जुळून आला आहे. त्यानिमित्त.

- राजा पुंडलीक

पुलं’नी त्यांच्या ‘अपूर्वाई’मध्ये म्हटलंय की फ्रेंच आणि भारतीय संस्कृतीतला फरक म्हणजे त्यांची ‘द्राक्ष’ संस्कृती, तर आपली ‘रुद्राक्ष’ संस्कृती! गेल्या पन्नास-साठ वर्षात भौगोलिक अंतरं आक्रसली असली तरीही बारकाईने बघितलं तर युरोपीय आणि भारतीय जीवनतत्त्वांमधला हा फरक नक्कीच जाणवतो, विशेषत: दोन्हींतल्या सांगीतिक परंपरांमध्ये! जरी बारा स्वर सारखेच असले तरी आपल्या संगीताचा (उत्तर हिंदुस्तानी असो वा दाक्षिणात्य) प्राण स्वरांचा एकसंधपणा (Melody) आहे, तर पाश्चात्त्य संगीताचं मर्म विविध स्वरसमूहांच्या एकत्र संवादात (Harmony) आहे. संगीताकडे बघण्याचा मूलभूत दृष्टिकोनच जर असा दोन टोकांचा असला, तर एका संस्कृतीत जन्मलेल्या-वाढलेल्या व्यक्तीला दुस:या संस्कृतीचं संगीत पचवून त्यावर जगन्मान्य प्रभुत्व मिळवणं हे अत्युच्च प्रतिभावंत असल्याशिवाय शक्यच नाही.

पण मला वाटतं, झुबीन मेहतांच्या बाबतीत असले कुठले प्रश्न उपस्थितच झाले नसावे बहुधा! मेहली मेहता यांच्या मुंबईतल्या पारशी परिवारात झुबीन यांचा जन्म झाला. मेहली मेहता हे स्वत: नावाजलेले व्हायोलीनवादक आणि संगीतकार. त्यांनी पाश्चात्त्य संगीताचा सखोल, सांगोपांग अभ्यास केला होता. त्याचबरोबर बॉम्बे सिम्फनी ऑर्केस्ट्रा (1935), बॉम्बे स्ट्रिंग क्वार्टेट (1940) आणि अमेरिकेतील लॉस एंजेल्स येथील अमेरिकन युथ सिम्फनी ऑर्केस्ट्रा (1964) या जगप्रसिद्ध वाद्यवृंदांचे ते संस्थापक-संचालक (Conductor) होते. भारतात ते आजही ओळखले जातात ते त्यांनी वॉल्टर काऊफमन या संगीतकाराबरोबर ध्वनिमुद्रित केलेल्या आकाशवाणीच्या सिग्नेचर टय़ूनसाठी. गेली ऐंशी र्वष आकाशवाणी केंद्राचं प्रक्षेपण सुरू होण्यापूर्वी दररोज निदान एकदा तरी वाजणा:या या संगीतरचनेत चारच वाद्यं वापरली गेली होती - व्हायोलीन, व्हायोला, चेलो आणि तंबोरा - त्यातलं मूळ ध्वनिमुद्रणातलं व्हायोलीन वाजवलं मेहली मेहतांनी! या मेहली मेहतांची झुबीन (29 एप्रिल 1936) आणि झरीन (28 ऑक्टोबर 1938) ही दोन मुलं!

आता घरातच इतकं विपुल संगीत असल्याने झुबीनचा ओढा संगीताकडे वळला नसता तरच नवल! पण गमतीचा भाग हा की झुबीनना खरं तर व्हायचं होतं डॉक्टर. मुंबईतल्या सेंट मेरीज स्कूल आणि पुढे ङोवियर्स कॉलेजमधे शिकत असताना त्यांची ही डॉक्टरकीची इच्छा खूपच प्रबळ होती. पण रक्तातलं संगीत मात्र वेगळाच रस्ता दाखवत होतं. शेवटी मेंदूऐवजी हृदयाची साद ऐकून झुबीन 1954 साली व्हिएन्ना इथल्या म्युङिाक अकॅडमीमधे हान्स स्वारोवस्की या जगद्विख्यात संगीतकाराच्या तालमीत दाखल झाले. इथेही महत्त्वाचा भाग हा की झुबीन यांना जास्त रस होता तो वाद्यवृंद संचालनात (Orchestra Conductor). जातीच्या प्रतिभावंताला साधीसुधी आव्हानं मोहात पाडत नाहीत म्हणतात, याची प्रचितीच जणू या घटनेत मिळते!

अभिजात पाश्चात्त्य संगीतात वाद्यवृंद संचालक (Orchestra Conductor) हे एकमेवाद्वितीय स्थान असतं. जरी संगीतरचना लिखित स्वरूपात परंपरेने चालत आलेल्या असल्या तरीही प्रत्यक्ष त्या रचना गाताना-वाजवताना त्यांच्या मूळ गाभ्याला धक्का न लावता त्यांना कालसापेक्ष आकार-आयाम देऊन, दडलेला अछोप अर्थ लावून नव्याने वाजवून घेणं, हे या संचालकाचं काम. म्हणजे मोझार्टने अठराव्या शतकात लिहून ठेवलेल्या एखाद्या सिम्फनीचा, त्यातल्या स्वरवाक्यांना जराही धक्का न लावता, आज कालसुसंगत अर्थ कसा लागेल यावर प्रथम मनन-चिंतन करणं, त्याच्या अनुषंगाने गायक व शंभरेक वाद्यांच्या समूहाचं नियोजन- संयोजन करणं आणि त्याबरहुकूम स्वरमंचावर प्रत्यक्ष वाजवून घेणं; हे काम वाद्यवृंद संचालकाचं! बरं यात स्वत: संचालक एकही वाद्य वाजवत नाही (जरी तो पारंगत असला तरीही), पण ऑर्केस्ट्रातल्या प्रत्येक वाद्याची आणि निवडलेल्या वादकाची नस तो ओळखतो. चाळीस-चाळीस व्हायोलीन्स एकत्र वाजत असतानादेखील त्या स्वरसमूहात कोण अडखळतंय, कोण पळतंय हे तो अचूक जाणतो. स्वरमंचावरचा हा शंभरेक जणांचा समूह समोर उभ्या असलेल्या कंडक्टरच्या नि:शब्द इशा:यावर प्रत्येकासमोर ठेवलेल्या नोटेशन्सप्रमाणो अचूक गातो-वाजवतो. बरं आपल्या भारतीय संगीतासारखे सगळे एकाच सुरात वाजवताहेत असंही नाही, प्रत्येक वाद्यसमूहाचा आधार-स्वर वेगळा असू शकतो, किंवा आधार-स्वर एकच असला तरी स्वरवाक्यं वेगवेगळी असूं शकतात - हे तर आणखीनच कठीण. या वेगवेगळ्या स्वरावलींचा एकत्रित श्रुतिमनोहर संवाद घडवून आणणं, हेच खरं आव्हान. म्हणूनच रचना संपल्यावर टाळ्यांचा कडकडाट होतो तो प्रामुख्याने वाद्यवृंद संचालकासाठी!

झुबीन मेहतांनी वडिलांच्या पावलावर पाऊल ठेवून वाद्यवृंद संचालकाचा मार्ग अनुसरला. अंदाजे चार वर्षाच्या सखोल प्रशिक्षणानंतर लिव्हरपूल (इंग्लंड) येथील वृंदसंचालकांच्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत पहिल्या क्रमांकाने बाजी मारून त्यांनी आपल्या आगमनाचा ङोंडा फडकवला आणि मग ‘तिथून त्यांनी मागे वळून बघितलंच नाही’ ही उक्ती शब्दश: सार्थ करून दाखवली. समृद्ध सांगीतिक वारसा, जाज्वल्य प्रतिभाशक्ती आणि अथक प्रय} करण्याची शारीरिक क्षमता यांच्या जोरावर झुबीन मेहतांनी पुढे जणू सांगीतिक विश्वच काबीज केलं. बाख, बीथोव्हेन, फ्रेडरिक शोपँ, मोझार्ट, रिचर्ड व्ॉग्नर, गुस्ताव माह्लर, आन्तोन ब्रुकनर, रिचर्ड स्ट्रॉस यांसारख्या पारंपरिक संगीतकारांच्या रचनांवर त्यांनी कार्यक्रम केलेच, पण पं. रविशंकरांसारख्या आधुनिक ‘क्रॉसओव्हर’ संगीतकारांच्या फ्युजन रचनाही त्यांनी आपल्या ऑर्केस्ट्राकडून वाजवून घेतल्या, ध्वनिमुद्रित केल्या. संगीतशैलींमधील या वैविध्यामुळे झुबीन मेहता एक ‘ऑल-राउंडर’ म्हणून प्रसिद्ध आहेत. त्यांची स्वत:ची संचालनाची शैली काहीशी आक्रमक, चित्तवेधक आणि उत्साहाने ओतप्रोत भरलेली आहे. त्यांचे दूरदर्शनवर प्रक्षेपित झालेले विविध कार्यक्रम बघताना वा ध्वनिचित्रफिती बघताना याचा कायम प्रत्यय येत राहतो.

साधारणत: 1961 च्याच आसपास व्हिएन्ना, बर्लिन आणि इस्त्रयल या तिन्ही मानांकित सिम्फनी वाद्यवृंदांचं संयोजन त्यांनी केलं होतं. 1960 व 70 च्या दशकात जगातील बहुतेक सगळ्याच मानाच्या सिम्फनी वाद्यवृंदांचं संचालकपद झुबीननी भूषवलं. पैकी इस्त्रयल फिलहार्मोनिक ऑर्केस्ट्राचे ते ‘म्युङिाक डायरेक्टर फॉर लाइफ’ (तहहयात संगीत दिग्दर्शक) आहेत. या ऑर्केस्ट्राबरोबर त्यांनी जगभरात तीन हजारांहून अधिक कार्यक्रम केले आहेत. इटालीतल्या फ्लोरेन्स आणि इस्त्रयलच्या तेल अविव या शहराचे ते सन्माननीय मानद नागरिक आहेत. न्यूयॉर्क फिलहार्मोनिक, मॉण्ट्रियाल, लॉस एंजेल्स, न्यूयॉर्क मेट्रोपॉलिटन ऑपेरा, रॉयल ऑपेरा हाऊस, ला स्काला मिलानो, बव्हेरियन स्टेट ऑपेरा आदि सर्व जगद्विख्यात ऑर्केस्ट्रांचं संचालकपद त्यांनी गेल्या पाच-साडेपाच दशकात भूषवलंय. त्याशिवाय हॉलिवूडमधल्या जगप्रसिद्ध ‘वॉक ऑफ फेम’ या रस्त्यावर त्यांच्या नावाचा एक चमचमता तारादेखील आहे.

भारत सरकारने झुबीन मेहतांचा 1966 साली पद्मभूषण आणि 2001 साली पद्मविभूषण पुरस्कार देऊन गौरव केला. त्याशिवाय 2013 साली राष्ट्रपतींच्या हस्ते टागोर पुरस्कार देऊन झुबीन मेहतांचा सन्मान केला आहे. विशेष म्हणजे, 2013 सालच्या सप्टेंबर महिन्यात काश्मिरात श्रीनगर येथे बव्हेरियन स्टेट ऑर्केस्ट्राच्या सहयोगाने झुबीन मेहतांनी ‘एहसास-ए-काश्मीर’ ही खास मैफल कुठलंही मानधन न घेता सादर केली. भारतीय व पाश्चात्त्य संगीताच्या या एकत्रित प्रयोगाला रसिकांनी मनमुराद दाद दिली.

इतके सगळे मान-सन्मान, ख्याती-कीर्ती मिळवूनही झुबीन मेहता खासगी आयुष्यात अत्यंत साधे आहेत. इतका प्रदीर्घ कालावधी युरोप-अमेरिकेत घालवूनदेखील त्यांनी आपलं भारतीय नागरिकत्व अजून जिवापाड जपलं आहे. खरं तर संगीत- नाटय़-सिनेमा आदि क्षेत्रत वावरणा:या मंडळींना खासगी आयुष्य नसतंच, किंबहुना अशांच्या खासगी जीवनाची लक्तरं कायमच प्रसिद्धीत असतात, असंही म्हटलं जातं. पण झुबीन मेहता याला अपवाद असावेत. 1958 साली त्यांनी कारमेन लास्की या कॅनेडियन गायिकेशी लग्न केलं. मर्वान आणि झरिना अशी दोन अपत्यं या जोडप्याला झाली. कालांतराने दोघंही विशेष गवगवा न करता विभक्त झाले आणि 1969 साली झुबीन यांनी नॅन्सी कोव्ॉक या अभिनेत्रीशी लगA केलं. दोघंही सुखानं संसार करतायत आणि जगभर कार्यक्रमांकरता भटकंती करतायत. गंमत म्हणजे, कारमेन लास्कीनं पुढे झरीनशी, झुबीनच्या धाकटय़ा भावाशी, संसार मांडला. झरीन शिक्षणाने चार्टर्ड अकाउंटंट आहेत आणि संगीत क्षेत्रच्या व्यवस्थापनाशी घनिष्ठरीत्या निगडित आहेत.

जगभरातील इतके सगळे कार्यक्रम, त्यांच्या रिहर्सल्स, प्रवास या गदारोळातूनदेखील संगीत शिक्षण, त्याचा प्रसार यासाठी झुबीन मेहता सतत कार्यरत असतात. 1995 साली आपल्या वडिलांच्या नावे स्थापन केलेल्या ‘मेहली मेहता म्युङिाक फाउंडेशन’च्या माध्यमातून भारतात पाश्चात्त्य संगीताच्या प्रसारासाठी ते प्रय} करत आहेत. अगदी एक वर्षाच्या बालकापासून संगीताची गोडी लावण्यासाठी विविध कार्यक्रमांची आखणी या संस्थेच्या माध्यमातून केली जाते. याच धर्तीवर इस्त्रयलमध्येही संगीताच्या प्रसारासाठी झुबीन कार्य करीत आहेत. याच महिन्यात वयाची ऐंशी र्वष पूर्ण करत असलेल्या झुबीन यांचं जीवन ख:या अर्थानं संगीताकरताच समर्पित झालंय!

‘झुबीन’ हा शब्द जसा पार्शियन भाषेतला, आणि त्याचा तिथला अर्थ शत्रूवर फेकायचा छोटय़ा आकाराचा धारदार भाला! झुबीन मेहतांचा संदर्भ घेऊन बोलायचं झालं तर हा म्हणजे रसिकांच्या काळजात हवीहवीशी जखम करणारा देखणा, सुरेल, चिरतरुण भाला! रसिकांच्या काळजातली ही जखम अशीच भळभळत राहो, हीच सदिच्छा.

 

------

 

 

पूर्व पश्चिमेचा मेळ घालणाऱ्या सांगितिक प्रवासाबद्दल झुबीन मेहता...

 

‘वयाच्या पंधराव्या वर्षी मी पहिल्यांदा वाद्यवृंदाचं संचलन केलं - म्हणजे त्यावेळी माङया वडिलांचा विख्यात व्हायोलीनवादक येहुदी मेन्युहीनसोबत मुंबईत कार्यक्रम ठरला होता. मेन्युहीन प्रत्यक्ष भारतात येण्याच्या अगोदर ऑर्केस्ट्राबरोबरच्या रिहर्सल्समध्ये माङो वडीलच मेन्युहीनच्या जागी व्हायोलीन वाजवत. त्यांनी मला संपूर्ण कार्यक्रमाचं नोटेशन समजावून दिलं होतं आणि रिहर्सल्समधे ते व्हायोलीन वाजवत आणि मी कंडक्टरची भूमिका पार पाडत असे!’

 

‘इस्त्रयल फिलहार्मोनिक ऑर्केस्ट्रावर माझं सर्वाधिक प्रेम आहे. अगदी तरुण वयात असल्यापासून या ऑर्केस्ट्राने जणू मला दत्तकच घेतलंय! या ऑर्केस्ट्राशी असलेले माङो संबंध, माझं या देशातलं वास्तव्य हे माङया या संस्कृतीवरील प्रेमाचं प्रतीक आहे. 

मात्र मला एकाच गोष्टीची खंत आहे, मी जगातल्या इतर आठ भाषा बोलतो पण इतकी र्वष या देशात काढून आणि इथं इतके मित्र असूनसुद्धा मला हिब्रु बोलता येत नाही!’

 

‘इतकी र्वष ऑर्केस्ट्राचं संचालन केल्यानंतरसुद्धा आज जर दैवानं संधी मिळाली तर मला मोझार्ट, वर्डी, व्ॉग्नर आणि माहलरशी विस्तृत गप्पा मारायला आवडतील. या विख्यात संगीतकारांच्या रचना जरी मी इतकी र्वष वाजवत असलो तरीही त्याही पलीकडे या मंडळींकडून काही समजून घेण्यासारखं, चर्चा करण्यासारखं आहे, असं मला वाटतं!’

 

‘आज जरी मला वैश्विक नागरिक वगैरे म्हणत असले तरीही मी सर्वप्रथम एक भारतीय आहे. भारतीय संस्कृतीवर, खाद्यपदार्थावर माझं मनापासून प्रेम आहे. 

चॉकलेट आणि मिरची हे दोन माङया सर्वाधिक पसंतीचे खाद्यपदार्थ आहेत. चॉकलेटचं ठीक आहे, सगळीकडे मिळतं - पण माङया सामानात कायम मिरच्यांची छोटी पिशवी नक्कीच असते!’

 

‘मला नेहमीच असं प्रकर्षानं वाटत आलंय की संगीत माणसा-माणसांमधला दुवा सांधण्याचं काम प्रभावीपणो करू शकतं. जिथे-जिथे दोन व्यक्ती-समाज-राष्ट्रांमधे संघर्ष आहेत, तिथे संगीताचा मुलायम स्पर्श भावबंध निर्माण करू शकतो.

म्हणूनच मी 1994 मधे बोस्नियन युद्ध सुरू असतानाही सारायेव्हो इथे कार्यक्रम केला. तसाच कार्यक्रम मी 2क्13 मधे श्रीनगरला एहसास-ए-काश्मीर नावाने केला. माणसांना जोडण्याचे प्रय} कधीच थांबता कामा नये!’

 

 

raja@pundaliks.in