मनोज कौशिक
सतत दारू प्याल्यानं मेंदूच आकसून जातो. त्याच्या न काही लक्षात राहतं, ना हातापायांना काम करा
म्हणण्याचं बळ त्याच्यात उरतं. तो आजारी-मलूल होऊन मुकाट पडून राहतो.
------------
व्यसन हा एक आजार आहे, हे मला काही केल्या पटेना!
व्यसनाला आजार कसं म्हणायचं, हा प्रश्न माझी पाठ सोडत नव्हता. म्हणून मग मी त्याच्याबद्दल बरीच माहिती गोळा करण्याचा प्रयत्न सुरू केला.
‘हिलिंग द अॅडिक्टेड ब्रेन’ नावाचं एक समजायला सोपं असं पुस्तक त्यात हाती लागलं. या पुस्तकात स्पष्ट म्हटलंय की, काही वर्षापूर्वीर्पयत व्यसनांचे मेंदूवर झालेले परिणाम आणि व्यसन केल्याने माणसाच्या मेंदूवर नेमका काय आणि कसा परिणाम होतो हे माणूस मरेर्पयत समजत नसे. परंतु नवी आधुनिक तंत्रे म्हणजे एमआरआय आणि पीईटी सारखी अत्याधुनिक साधनं हाताशी असल्यानं. त्याद्वारे मेंदूचा अभ्यास केला तर मेंदूत व्यसनांनी नेमकी काय गडबड होते ते शास्त्रज्ञांना स्पष्टपणो समजले आहे, आणि तेही माणूस जिवंत असताना! या नव्या साधनांमुळे आपण आता मेंदूत कोणत्या घडामोडी होत आहेत ते पाहू शकतो. आणि त्यामुळे मेंदूत होणारा नेमका बिघाड आणि बरे होत जाण्याची प्रक्रि याही समजून घेऊ शकतो.
आकसलेला मेंदू
व्यसनाचा विशेषत: दारूच्या दीर्घकाळ सेवनाचा मेंदूवर होणारा पहिला दृश्य परिणाम म्हणजे मेंदू आक्रसून जाणं. या आक्र सण्यानं मेंदूचा कार्यशील भाग कमी होतो. सर्वाधिक परिणाम आपल्या कपाळाच्या मागे असलेल्या कॉरटेक्स या वळ्यावळ्यांनी घडलेल्या फ्रोण्टल लोब्स या भागात होतो. फ्रोन्टल लोब्सचे प्रमुख काम, स्मरणशक्ती, निर्णय घेणो, कोणतीही गोष्ट अविचाराने न करणो, बुद्धिमत्ता, आवश्यक असणारी सर्व कामे करणं हे असतं. याशिवाय सामाजिक भान आणि लैंगिकता ही दोन महत्त्वाची कामे तो करीत असतो. या सगळ्या गोष्टी आपल्या कपाळाच्या थेट मागे असल्याने, बोलीभाषेत आपले भविष्य आपल्या कपाळावर लिहिलेले आहे असं म्हणत असावेत कदाचित.
जे पुस्तकात लिहिलंय तसंच माणसांचं काही होतं का, हे समजून घेण्यासाठी मी मुक्तांगणमधील रुग्णमित्रंशी बोलण्याची, त्यांचे अनुभव ऐकण्याची परवानगी दत्ता श्रीखंडे यांच्याकडे मागितली. त्यांनी सुचवले की, एकदोन वर्षे व्यसनमुक्त असलेले मित्र अधिक माहिती देऊ शकतील. त्यांनी तीन-चार नावे सुचवली, फक्त त्यांची नावं छापू नका म्हणाले.
नावापेक्षा बोलणं महत्त्वाचं होतं म्हणून मग मी एका दोस्ताला भेटलो. प्रश्न न विचारता, त्यांचे अनुभव ऐकायचे असंही ठरवलं.
एकजण सांगू लागला, ‘‘मी एका सहकारी बँकेत ऑफिसर म्हणून काम करीत होतो. माझी बदली खूप लांब असलेल्या जिल्ह्यातील एका शाखेत केली. मुलांची शिक्षणं आणि बायकोची नोकरी पुण्यातच असल्याने मी एकटाच तिकडे होतो. आधी दर शनिवारी मी येत असे. परंतु नव्या जागेत मी एकटा एकटा राहू लागलो. संध्याकाळ खायला उठायची. मग दारू जास्त प्रमाणात सुरू झाली. आणि संध्याकाळचे सहा वाजले की डोक्यात घंटी वाजू लागे, हात थरथरू लागत. मग बँकेतले काम किती तरी वेळा अर्धवट सोडून मी घरी जायचो आणि कधी बाटली उघडीन असं व्हायचं. ते प्रमाण इतकं वाढलं की सकाळी नऊर्पयत मी बेशुद्धच असायचो. अनेकदा शिपाई घरी येऊन किल्ल्या घेऊन जायचा. गाव छोटे असल्यानं माङया दारू पिण्याबद्दल गावात चर्चा होऊ लागली. घरी पाठवून उरलेले पैसे पुरेनात. तेव्हा मी कर्जदाराकडून कर्ज मंजुरीच्या बदल्यात व्हिस्की खोकी घेणं सुरू केलं. एकेकाळी झपाटय़ानं काम करणारा म्हणून मी प्रसिद्ध होतो. आता मला कामे उरकेचनात. पूर्वी कर्ज प्रकरणो मी अतिशय काळजीपूर्वक तपासत असे. त्याच्यावर माङया सुंदर अक्षरात टिपणी लिहिलेली असे. पण हळूहळू माङो अक्षर मलाच वाचता येईना. एकेकाळी सर्व महत्त्वाच्या ठेवीदारांची कुंडली माझी पाठ असे. परंतु आता ते जर आले तर त्यांचे नाव आठवायला मला कष्ट पडत. एवढंच काय पण दोन दिवसांपूर्वी मी कोणाला काही सांगितलं तर तेही विसरायला लागलो. कुठलाही निर्णय मी खाडकन घेत असे किंवा काही कारण नसताना लांबवत असे. माङया कामात फालतू चुका व्हायला लागल्या. रात्रीचं जेवण बंदच झालं होतं.
माझी दारू कमी व्हावी म्हणून बायको रजा घेऊन माङया गावी येऊन राहिली आठ दिवस. पण मी तिला हूल देऊन दुस:या गावातील बारमध्ये जाऊन पीत असे. चार दिवस घरीच आलो नाही. लांब जाऊन एका हॉटेलमध्ये खोली घेऊन पीत राहिलो.
बायकोनं तिच्या भावाच्या मदतीनं मला ‘मुक्तांगण’मधे दाखल केलं. त्या गोष्टीला पाच र्वष झाली. आता दारूच काय, सिगरेटसुद्धा पीत नाही.’’ - त्यांनी आपबिती सांगितली.
हे सारं ऐकून मला पुस्तकात लिहिलेल्या गोष्टी किती ख:या आहेत याची जाणीव झाली.
मेंदूच्या कामात आलेली संथ गती, विस्मरण आणि कार्यक्षमता कमी होणं हे सगळं घडलेलं मी थेट त्या अनुभवातून गेलेल्या माणसाच्या तोंडून ऐकत होतो. आपला मेंदू असा कायमचा आकसण्याचा आजारच देतं हे व्यसन.
- मग ते सोडायला नको? - कायमचं??
(सहकार्य- मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्र, पुणे)