- गौरी पटवर्धन
जून महिना दरवर्षी अनेक कारणांनी चर्चेत असतो. शाळा सुरू होतात. कॉलेजचे निकाल लागतात. कॉलेजच्या नवीन वर्षासाठीच्या शॉपिंगची धमाल सुरू होते. आणि सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे वर्षाचा पहिला पाऊस येतो. तीन-चार महिने ऊन, उकाडा, घाम, टॅनिंग असल्या गोष्टींनी हैराण झालेल्या माणसांना वर्षाचा पहिला ओलावा, पहिला गारवा अनुभवायला मिळतो. आणि मग उन्हामुळे घरात कोंडून पडलेली माणसं वेगवेगळे प्लॅन्स करायला लागतात. वर्षासहलींना ऊत येतो. कुठेतरी लांब जाऊन ‘बसूया’चे प्लॅन्स बनायला लागतात. कोणी गड-किल्ल्यांची वाट धरतात, तर कोणी गाडीतून किंवा बाइकवर फिरायला जायची तयारी करतात. काहीजण एकटे जातात, काहीजण आपापला ग्रुप करून जातात, काहीजण कुठल्यातरी आॅर्गनाइज्ड टुर आॅपरेटरबरोबर जायचं ठरवतात.हे फिरायला जाणं अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्स, नेचर टुरिझम, इको-टुरिझम किंवा अजून काहीही असलं तरी दुर्दैवानं हा फिरण्याचा सीझन सुरू झाल्या झाल्या अपघातांच्या बातम्या यायला लागतात.डोंगरावर फिरताना पाय घसरून पर्यटकांचा मृत्यू,पाण्याच्या खोलीचा अंदाज न आल्याने तरुणांचा बुडून मृत्यू,सेल्फीच्या नादात गमावले प्राणअशा बातम्या इथून पुढे जवळ जवळ रोज पेपरमध्ये यायला लागतात. आणि मग प्रश्न पडतो की मजा करायला गेलेली मंडळी डायरेक्ट मृत्यूच्या जबड्यात कशी काय जातात? यातले काही अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्स सोडले तर वास्तविक अगदी जिवाची काळजी करावी अशी यातली कुठलीच अ‍ॅक्टिव्हिटी नसते, मग तरी असं का होतं? याचा अर्थ बेसिकमध्ये काहीतरी चुकतंय. हे चुकणं जर जिवावर बेतणारं असेल, तर नेमकं काय चुकतंय आणि ते कसं सुधारायचं याचा विचार आपल्याला केला पाहिजे.आणि हाच विचार करून पर्यटन मंत्रालयाने सर्व प्रकारच्या टुर आॅपरेटर्ससाठी काही गाइडलाइन्स आखून दिल्या आहेत. या गाइडलाइन्स मुख्यत: पर्यटकांच्या, सामान्य नागरिकांच्या सुरक्षिततेचा विचार करून आखण्यात आलेल्या आहेत. परंतु आपल्याकडे अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्स हा प्रकार अजूनही बऱ्यापैकी बाल्यावस्थेत असल्यामुळे या गाइडलाइन्स पथदर्शक असल्या तरी त्या नीट समजून घेऊन त्यांचा विचार केला पाहिजे.कारण मुद्दा असा आहे की सरकार कायदे करेल, वाट्टेल त्या गाइडलाइन्स देईल; पण आपण जोवर आपल्या जिवाची काळजी सिरीयसली घेत नाही तोवर त्या गाइडलाइन्स काही आपला जीव वाचवू शकणार नाहीत. सगळ्या गोष्टी गाइडलाइन्समध्ये आणता येत नाहीत आणि सगळ्या गाइडलाइन्स फॉलो केल्या तरी अपघात होण्याची शक्यता कायम असते ज्यासाठी अनेकदा फक्त टुर किंवा ट्रेक आॅपरेटरला जबाबदार धरणं योग्य नसतं.आॅपरेटरची जबाबदारी, सरकारचं उत्तरदायित्व आणि आपली सारासारविवेकबुद्धी या सगळ्याचा सुवर्णमध्य काढणं हे आपल्या सुरक्षेच्या दृष्टीने सगळ्यात महत्त्वाचं आहे. कारण गाइडलाइन्स सरकार देऊ शकतं पण त्या फॉलो करणं ऑपरेटरच्या हातात असतं आणि तो/ती ते फॉलो करते आहे की नाही हे बघणं आपल्या हातात असतं. शिवाय आपण ज्यावेळी ऑर्गनाइज्ड टुर्सबरोबर न जाता आपले आपण ग्रुप्स करून जातो त्यावेळी या गाइडलाइन्स काय आहेत हे समजून घेऊन त्यातला सेफ्टीचा मुद्दा लक्षात घेऊन प्लॅनिंग करणं आपल्याहीसाठी गरजेचं असतं.अनेक वेळेला ट्रेकिंगला जाणारे नवखे ग्रुप्स गूगलवरून माहिती घेतात आणि त्यावरून प्लॅनिंग करतात; पण ते प्लॅनिंग फसण्याची शक्यता असते. प्लनिंग फसलं तर आणि त्यासाठीचा कुठलाही बॅकअप प्लॅन त्यांच्याकडे नसतो. कुठलाही डोंगर चढणं जास्त कष्टाचं, दमछाक करणारं असलं आणि उतरणं सुखाचं वाटत असलं तरी प्रत्यक्षात परिस्थिती उलटी असते. डोंगर चढणं सोपं असतं, आणि उतरणं हे जास्त जिकिरीचं असतं. डोंगर उतरताना जास्त कौशल्य पणाला लावायला लागतं. शिवाय डोंगर चढताना अडचण आली तर तो प्लॅन कॅन्सल करून आपण सुरक्षित जागी परत जाऊ शकतो. पण, एकदा डोंगराच्या वर जाऊन पोहोचल्याच्या नंतरही अनेक अडचणी येऊ शकतात. परतीची वाट सापडत नाही. वेळेचा अंदाज चुकतो आणि अंधार होऊन जातो. रेंज नसते. जी घळ, रॉक पॅच, छोटा कडा चढताना सोपा वाटलेला असतो तो उतरता येत नाही. अशा परिस्थितीत अडकून मग रेस्क्यूसाठी कोणाला तरी बोलावणं यात आपला आणि रेस्क्यू टीमचा खूप वेळ जातो.या सगळ्या गोष्टींचा विचार करता पावसाळ्यातली भटकंती सुरक्षित आणि आनंदाची होईल यासाठी आपण आपल्या बाजूने काही गोष्टींचा विचार केला पाहिजे. तोच नियम पाण्यातल्या आणि हवेतल्या अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्सलाही लागू होतो. त्याच्याही साठी सरकारने गाइडलाइन्स दिलेल्या आहेत. पण आपल्याकडे अजूनही त्यातल्या अनेक प्रकारांसाठी सर्टिफाइंग ऑथॉरिटी नाही. आपल्याकडे मिळणाºया इक्विपमेंटमध्ये स्टॅण्डर्डायझेशन नसतं. अनेक प्रकारच्या सिच्युएशन्स हॅण्डल करण्यासाठी लागणारं इन्फ्रास्ट्रक्चर अजूनही आपल्याकडे नाही. अनेक ठिकाणी अजिबात ट्रेनिंग नसलेले किंवा जुजबी ट्रेनिंग घेतलेले आणि टेक्निकल टर्म्स फक्त कागदावर माहिती असणारे लोक अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्स आॅर्गनाइझ करतात. अनेकदा हे साहसी खेळ करणाºया हौशी मंडळींना त्याचा त्रास होऊ शकतो. ते त्रास टाळणं, सुरक्षिततेची काळजी घेणं हेदेखील अत्यंत महत्त्वाचं आहे. सध्या दुर्दैवानं या साºयाची फार कमी काळजी घेतली जाते.मात्र तरीही अशा एकूण निराशाजनक चित्रातला एकमेव आशेचा किरण म्हणजे लोकांचा अ‍ॅडव्हेंचर खेळाकडे वाढत असलेला ओढा. लोकांच्या वाढत्या सहभागामुळे अजूनही बाल्यावस्थेत असलेला हा क्रीडा प्रकार आपल्याकडे भरभराटीला येईल, त्यासाठीचं इक्विपमेंट आणि इन्फ्रास्ट्रक्चर आपल्याकडे येईल. आउटडोअर अ‍ॅक्टिव्हिटीमध्ये इंटरेस्ट असणारी, त्यात सहभागी होण्यासाठीचा फिजिकल फिटनेस असणारी पिढी आपल्याहीकडे असेल ही कल्पनाच सुखावणारी आहे. तिथपर्यंतचा रस्ता अवघड आहे, पण एकमेकांच्या विरुद्ध उभे राहण्याऐवजी पर्यटक, आॅपरेटर आणि सरकार असे एकाच बाजूने, नागरिकांच्या सुरक्षिततेच्या बाजूने उभे राहून आपण नक्कीच तिथे पोहोचू शकतो. मात्र, तोवर तरी साहसी खेळ खेळणाºयांनी जोखीम काय हे समजून घेऊन स्वत:ही खबरदारीचा विचार करायला हवा, मुख्य म्हणजे तसे वागायला हवे.
सेल्फी काढताय?
अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट करतानाचे सेल्फी काढण्याचा सोस अनेकांना असतो. मी किती बहादुरीचे काम केलं हे सोशल मीडियाला सांगण्यासाठी सेल्फी काढले जातात.आपण साहस करण्यासाठी हे खेळ खेळतोय की नुस्ता शोआॅफ? हा प्रश्न खरं तर सेल्फी काढण्याआधी स्वत:ला विचारायला हवा.आणि तरी काढायचाच असेल सेल्फी तर सगळ्यात आधी स्वत:ची सुरक्षितता तपासा.कड्याच्या टोकावर उभं राहून सेल्फी काढू नका. तिथले दगड ढिल्ले झालेले असू शकतात. पाय घसरू शकतो. वाऱ्यानं तोल जाऊ शकतो.सेल्फी काढताना पाण्याशी फार लगट करू नका.
आॅपरेटर निवडताना* आपण ज्यांच्याबरोबर ट्रिपला /अ‍ॅडव्हेंचर कॅम्पला / ट्रेकला / अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्ससाठी जाणार आहोत त्यांच्याकडे ते कंडक्ट करण्यासाठी लागणारं ट्रेनिंग आणि अनुभव आहे का ते तपासून घ्या.* ट्रेकिंग, काही प्रकारचे वॉटर स्पोर्ट्स आणि काही प्रकारचे एअर स्पोर्ट्स यासाठी आपल्याकडे माउंटेनिअरिंग इन्स्टिट्यूट्स आहेत. इंस्ट्रक्टर्सनी तिथे ट्रेनिंग घेतलेलं आहे का हे एकदा तपासून घ्या.* विशेषत: अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्सला जाताना आॅपरेटरबरोबर आधी गेलेल्या लोकांचा फीडबॅक अवश्य विचारात घ्या.* अ‍ॅडव्हेंचर स्पोर्ट्स किंवा ट्रेक्सला लक्झरी हा हेतू न ठेवता सेफ्टीवर लक्ष द्या. कुठल्या ठिकाणी ब्रेकफास्टला काय देणार आहेत यापेक्षा इमर्जन्सीमध्ये इव्हॅक्युएशनचा काय प्लॅन आहे याची चौकशी करा.
नशा ही नशा है?* कुठल्याही आउटडोअर अ‍ॅक्टिव्हिटीमध्ये सहभागी होताना कुठल्याही प्रकारची नशा करू नका.* डोंगरावर जाऊन दारू पिणं हा डायरेक्ट स्वत:च्या आणि इतरांच्या जिवाशी खेळ आहे हे लक्षात घ्या.* आजवर अशा ज्या बातम्या बघितल्या असतील त्यांच्या बाबतीत ‘त्याला फार चढली होती. मी इतकी पीत नाही. मला चढत नाही. बिअर माइल्ड असते. एक पेगने काय होतं?’ असे युक्तिवाद स्वत:शी किंवा इतरांशी करू नका. दारू ही दारूच असते. आणि ती काळ-वेळ बघून चढत नाही हे लक्षात ठेवा.*ट्रेक आणि नशा एकत्र करणाºयांपासून दूर राहा.
बेसिक सिव्हिक बिहेवियर* तुम्ही जिथे चार तास किंवा चार दिवस मजा करायला जाता तिथे तिथली स्थानिक माणसं कायम राहत असतात याचं भान ठेवा.* आपल्याला आपल्या दारात कोणीतरी परक्या माणसांनी अंगातले शर्ट काढून, दारू पिऊन, मोठ्या आवाजात गाणी लावून नाचलेलं आवडत नाही तसंच त्याही लोकांना आवडत नाही.* बरोबर नेलेल्या बाटल्या, प्लॅस्टिकच्या पिशव्या आणि इतर सर्व कचरा मोठ्या पिशवीत भरून परत घेऊन या आणि कचºयाच्या डब्यात टाका. दुसºयाच्या दारात / शेतात/ रस्त्यात कचरा करून येण्याचा आपल्याला काहीही अधिकार नाही.* स्थानिक वाटाड्यांना सन्मानाने वागवा. त्यांची मदत घ्या.* कुठल्याही गावातून जाताना सभ्यपणे वागा.
एका ट्रेक/ट्रिपमध्ये काय काय बघता येतं?ट्रेक म्हणजे फक्त डोंगरमाथ्यावर पाय टेकून परत येणं नव्हे. एकदा डोंगर चढण्यातून आपल्याला अनेक नवीन गोष्टी दिसतात, समजतात. त्या सगळ्या गोष्टींकडे उघड्या नजरेने बघा. या आणि अशा जितक्या जास्त गोष्टी आपण समजून घेऊ तितके आपण निसर्गाच्या जास्त जवळ जाऊ. पाखरं, दगडं, फुलं-पानं-फळं, गावाची रचना, किल्यांचा इतिहास आणि रचना हे सारं बारकाइनं बघावं. फिरस्ती जगावी, नुस्ते फोटो काढण्यात काय हाशील?
पर्यटन मंत्रालयाच्या गाइडलाइन्स काय म्हणतात?पर्यटन मंत्रालयानं साहसी खेळांच्या संदर्भात काही मार्गदर्शक गोष्टी आखून दिल्या आहेत. अलीकडेच त्यांची घोषणा झाली. या खेळात सुरक्षितता यावी आणि त्यांचं नियमन व्हावं, काही मार्गदर्शक सूत्रं आखली जावीत यासाठी या ‘गाइडलाइन्स’ प्रसिद्ध करण्यात आल्या आहेत.पाणी, हवा आणि जमीन या तिन्ही ठिकाणी जे साहसी खेळ खेळले जाणार त्यांचा यात समावेश आहे. त्यातच माउण्टेनिअरिंगचाही समावेश करण्यात आला. म्हणजेच ट्रेकिंगलाही आता या गाइडलाइन्स लागू होतील.याअंतर्गत ट्रेकिंगसह बंजी जम्पिंग, पॅराग्लायडिंग, कयाकिंग, स्कुबा डायव्हिंग, स्नोरकेलिंग, रिव्हर राफ्टिंग या साऱ्याचा समावेश करण्यात आला आहे. अ‍ॅडव्हेंचर टुअर आॅपरेटर, अ‍ॅडव्हेंचर प्रोफेशनल्स, हे खेळ खेळणारे साहसवीर साºयांसाठी या गाइडलाइन्स लागू करण्यात आल्या आहेत. त्यात जमिनीवरच्या १५, आकाशातल्या ७ आणि पाण्याखालच्या ७ साहसी क्रीडा प्रकारांचा समावेश करण्यात आला आहे. त्यासाठी अ‍ॅडव्हेंचर टुअर आॅपरेटरचं प्रशिक्षणही करण्यात येणार आहे. हे क्रीडा प्रकार करताना सुरक्षितता वाढीस लागावी, अपघात कमी करता यावेत, ग्राहकांची फसवणूक होऊ नये, उपकरणांची योग्य चाचणी व्हावी, उत्तम उपकरणं वापरली जावीत यासाठीही ही काळजी घेण्यात येणार आहे.या नव्या गाइडलाइन्सप्रमाणे अ‍ॅडव्हेंचर टुअर आॅपरेटरला स्वत:चं रजिस्ट्रेशन करावं लागेल. राज्याच्या पर्यटन खात्यात ही नोंदणी करावी लागेल. पर्यटन विभागाची त्यांच्या कामासाठी परवानगी आवश्यक असेल. हॉट एअर बलून, एअर सफारी यासाठी नागरी उड्डाण मंत्रालयाची परवानगी लागेल.आपण क्रीडा प्रकार करताना नोंदणीकृत आॅपरेटर्सचीच निवड करण्याची जबाबदारीही नागरिकांची आहे, हेही महत्त्वाचे ठरावे.