नैसर्गिक पाणवठे शिकार्‍यांच्या रडारवर

तुमसर, नाकाडोंगरी व लेंडेझरी या तीन वनपरिक्षेत्रात सुमारे ५५ कि.मी. परिसरात कृत्रीम पाणवठे नाहीत केवळ नैसर्गीक पाणवठे आहेत. नैसर्गीक पाणवठे सध्या शिकारी टोळ्यांच्या रडारवर असून ...

मोहन भोयर- तुमसर

तुमसर, नाकाडोंगरी व लेंडेझरी या तीन वनपरिक्षेत्रात सुमारे ५५ कि.मी. परिसरात कृत्रीम पाणवठे नाहीत केवळ नैसर्गीक पाणवठे आहेत. नैसर्गीक पाणवठे सध्या शिकारी टोळ्यांच्या रडारवर असून नैसर्गीक पाणवठय़ांची देखरेख व नियंत्रण करण्यास वनविभाग असर्मथ ठरत आहे. यामुळे वन्यप्राण्यांचे जीवन एकीकडे उन्हाचा तडाखा तर दुसरीकडे शिकार्‍यांच्या फासात अडकल्याचे दिसून येते.

भंडारा जिल्हा तलावांचा जिल्हा आहे. लहान मोठे तलाव गावाशेजारी व जंगल परिसरात आहेत. त्यामुळे कृत्रिम पाणवठय़ाची येथे गरज नसल्याचा अहवाल वनविभाग अनेक वर्षापासून पाठवितो. शहरातील वनविभागातील कार्यालये या अहवालावर विश्‍वास ठेवून कृत्रिम पाणवठय़ाची गरज नसल्याचे सांगतो. पाणवठे तयार केले तर त्यात पाणी साठवणूक करणे, पाण्याचे सुद्धा देखरेख करणे या बाबी कराव्या लागतात. त्याशिवाय खर्च सुद्धा करावा लागणार. विदर्भातील उन्हाळ्याची दाहकता संपूर्ण देशात माहिती आहे, परंतु वनविभागाला याची दाहकता अजूनपर्यंत जाणवली नाही.

जंगलाचे व प्राण्यांच्या रक्षणाकरीता तुमसर वनपरीक्षेत्राचे नाकाडोंगरी व लेंडेझरी असे स्वतंत्र वनपरिक्षेत्र तयार करण्यात आले. निश्‍चितच जंगल व वन्यप्राण्यांची वाढ त्यात झाली असणार, परंतु नैसर्गीक पाणवठय़ात वाढ झाली नाही उलट हे पाणवठे गाळाने भरले आहेत. पालोरा करडी ते लेंडेझरी सितेकसा व नाकाडोंगरी या ५५ कि.मी. परिसरात कृत्रिम पाणवठे तयार करण्यात आली नाहीत. भंडारा जिल्ह्यात तुमसर, नाकाडोंगरी व लेंडेझरी वनपरीक्षेत्राखेरीज सर्वच वनपरिक्षेत्रात कृत्रिम पाणवठे आहेत. पालोरा नंतर नव्याने तयार झालेला कोका अभयारण्यात कृत्रिम पाणवठे तयार केले आहेत.

तुमसर वनपरिक्षेत्राचे क्षेत्रफळ ९ हजार ३६६ हेक्टर आहे. सुमारे २५ कि.मी. परिसरात असून बपेरा ते किसनपूर पर्यंत ते पसरले असून या जंगलात चितळ, सांबर, अस्वल, बिबट, मोर, हरीणाचा समावेश आहे. ६५ कर्मचार्‍यांचा येथे ताफा आहे. नाकाडोंगरी वनपरिक्षेत्राचे क्षेत्रफळ ९ हजार ५00 इतके असून ६ हजार ५00 हेक्टरचे संरक्षित जंगल आहे. राखीव जंगल ३ हजार हेक्टरमध्ये आहे. येथे ३६ कर्मचार्‍यांचा ताफा आहे. हा वनपरिक्षेत्र मध्यप्रदेशाला लागून आहे. या जंगलातही मोठय़ा प्रमाणात वन्यप्राण्यांची नोंद आहे.

लेंडेझरी वनपरिक्षेत्राचे क्षेत्रफळ ९ हजार ५७५ हेक्टर आहे. बावनथडी प्रकल्पाजवळ जंगल आहे. नागपूर जिल्ह्याच्या सीमा भीडल्या आहेत. बावनथडी नदी पलीकडे मध्यप्रदेशाच्या सीमा सुरू होतात. सीमेवर सुरक्षा नाही. त्यामुळे नागरिकांचा मुक्त संचार येथे सुरू आहे. ३५ कर्मचार्‍यांचा ताफा येथे आहे. १0 नैसर्गीक पाणवठे येथे आहेत. या जंगलात चितळ, अस्वल, बिबट, सांबर, हरीण व अन्य प्राण्यांचा समावेश आहे.

नैसर्गीक पाणवठय़ावर शिकारी टोळ्या सक्रीय झाल्याची माहिती आहे. नैसर्गीक पाणवठे एक तर लहान किंवा विस्तीर्ण आहेत. त्यामुळे रात्री या पाणवठय़ाचे संरक्षण व नियंत्रण वनविभागचे कर्मचारी करण्यात असर्मथ ठरत आहेत. फेब्रुवारी ते जून या काळात जंगलात पाणी मिळत नाही. त्यामुळे वन्यप्राणी पाण्याच्या शोधात नैसर्गीक पावठय़ावर निश्‍चितच येतात. शिकारी टोळ्यांकडे अत्याधुनिक साहित्य असल्याने या चार महिन्यात मोठय़ा प्रमाणात शिकार केली जाते. मध्यप्रदेशातील टोळीतील सुरक्षा स्थानिकांशी संपर्क साधून इत्यंभूत माहिती घेवून येथे शिकार करतात. या शिकार्‍यांवर अजूनपर्यंत आळा घालण्यात वनविभाग अपयशी ठरले आहेत.

मांढळ दे. हे गाव देव्हाडीपासून केवळ तीन कि.मी. अंतरावर आहे. मांढळ-कुशारी रस्त्याशेजारील शेतात दरदिवशी हरणाचे कळप पाण्याच्या शोधात येतात. या परिसरात विहीरी आहेत. शेतातील पिकाकरीता पाणी देण्यात येते. वन्यप्राणी पाण्याच्या शोधात शेतात येत आहेत. नैसर्गीक पाणवठे सध्या अपुरे पडत असल्याचे येथे दिसून येते. यापूर्वी हरणाचे कळप आम्ही पाहिले नाहीत, अशी प्रतिक्रीया मांढळ येथील शेतकरी बंडू बारस्कर, विजय चौधरी, राजू सेलोकर यांनी दिली.