- चंद्रमोहन कुलकर्णी (लेखक ख्यातनाम चित्रकार आहेत.)
बारा- साडेबारापर्यंत आपल्याला ताटकळत ठेवून जेवायच्या सुट्टीच्या किंचित आधी पेंटर महाराज त्यांची उर्वरित दोन माणसांची टीम घेऊन येई. (ह्या टीममध्ये हमखास एक वृद्ध आणि उरलेला अगदीच वयानं लहान! आपले मुख्य पेंटर महाराज मधल्या वयाचे.) हाताखालच्या त्या दोघांना अतिशय कमीतकमी शब्दांत आणि तुरळक सूचना देऊन मुख्य पेंटर महाराज लगेच निघून जाई. उरलेली ती दोघं घराचा ताबा घेत. देवघर आणि स्वयंपाकघरातल्या स्वयंपाकाच्या महत्त्वाच्या वस्तू सोडून बाकी सगळ्या वस्तूंची पेंटरच्या हस्ते पुनर्मांडणी होई. स्टूल, खुच्र्या, (गोदरेजची) कपाटं, ट्रंका, पलंग अशा सगळ्या स्थावर जंगम वस्तूंची इकडून तिकडे ओढाताण होई. निरनिराळ्या जागांवर त्या वस्तू पुन्हा पुन्हा ठेवून, सरकवून, शेवटी एकदाच्या त्यांच्या जागा फिक्स व्हायच्या.
ह्याला एकच महान अपवाद म्हणजे वडिलांचं ‘किट’! त्याला हात लावायची कुणाचीच हिंमत नसायची. त्यांच्या युनिफॉर्मला लावायचे पितळी बिल्ले, बटणं, क्लिपा, विशिष्ट परेडच्या दिवशी घालण्याचे विशिष्ट युनिफॉर्म, पायाला बांधण्याचं ते टिपिकल मिलिटरी ग्रीन कलरचं बॅण्डेज, तसल्याच हिरव्या रंगाचे गुडघ्यापर्यंतचे पायमोजे, त्यांचा तो खास झबा, दोनतीन टोप्या, दणदणीत आकाराचे अवजड बूट, त्या बुटाच्या पॉलिशच्या दोनचार (चेरी ब्लॉसम!!) डब्या, युनिफॉर्मची आणि टोप्यांची बटणं आणि बिल्ले, घासूनपुसून चकाचक करण्यासाठीच्या ‘ब्रासो’च्या डब्या आणि त्याबरोबरचे कॉटनचे तुकडे, प्रवासात जवळ बाळगण्याचे टॉर्च इथपासून ते भलं मोठं एखादं ब्लँकेट, एकदोन चादरी, पोलीस खात्याची नोकरी करताना अत्यावश्यक अशा सरकारनं दिलेल्या ह्या अनेक छोटय़ामोठय़ा वस्तू ठेवण्याची एक मोठी, घनदाट काळ्या रंगाची चौरस आकाराची उंच पेटी (पेटी कसली, पेटाराच!) म्हणजे ‘किट’! पोलीस स्टेशनला मोठय़ा साहेबांची विशेष व्हिजिट असेल तेव्हा, किंवा सव्वीस जानेवारी आणि पंधरा ऑगस्टच्या दिवशी, अशा वर्षातनं तीनचारच वेळांना ते किट पलंगाखालनं बाहेर काढलं जाई. एरवी वर्षाचे बाकीचे सगळे दिवस ते किट पलंगाखाली सरकवून ठेवलेलं असायचं. त्या किटला नानांव्यतिरिक्त इतर कुणीही हात लावलेला चालायचा नाही. अगदी आईनंसुद्धा!
चैत्रगौर मांडताना किंवा क्वचितवेळी गौरीच्या (आईच्या भाषेत ‘महालक्ष्म्या’!) सजावटीच्या वेळी त्यांचा डोळा चुकवून आई आणि आम्ही मुलं आमच्या अंगात असेल नसेल तेवढा जोर लावून ती पेटी पलंगाखालून सरकवत सरकवत समोरच्या भिंतीपाशी आणायचो, आणि त्यावर एखादी छानशी रंगीत चादर किंवा लग्नकार्यात नेसायची एखादी रंगीत साडी पसरवून त्यावर करंज्या-लाडू आणि फराळाच्या बश्या वगैरे ठेवून आकर्षक सजावट करायचो.
तर, ह्या किटचा अपवाद वगळता सगळ्या वस्तू एकदाच्या त्या त्रिसदस्यीय पेंटर टीमला अडचण होणार नाही अशा ठिकाणी एकदाच्या जाऊन बसल्या, की त्यावर कसलंतरी मोठ्ठं पांघरूण घालून ते सगळं झाकून टाकायचं आणि मग स्वयंपाकघरासहित सगळं घर पेंटरमंडळींच्या ताब्यात देऊन आपण घरातल्या मंडळींनी पेंटरच्या आश्रयाला गेल्यासारखं एका कोप:यात कुठंतरी बसून राहायचं. थोडय़ा वेळानं पेंटर महाराज धीमेधीमे घराचा पूर्ण ताबा घेत. अंगात असलेली नसलेली सगळी ताकद पणाला लावून सगळं घर खरवडून काढत. पाच वाजले, की घर आपल्या ताब्यात सोपवून दुस:या दिवशी ‘नऊला येतो’ असं सांगून अकराच्या पुढे हजर होत. भिंती घासायचा कालचा उर्वरित कार्यक्र म पुढे थोडासा कंटिन्यू करून पुढच्या टप्प्याला, म्हणजे पल्टीपुट्टी आणि भेगा बुजवणो इत्यादि बिनधुरळ्याचं काम पूर्ण दिवसभर चालायचं. हे काम करताना सकाळी अकरा- साडेअकराला आलेले जे तीन जण असायचे, त्यातला एकजण लगेचच गायब झालेला आणि दुपारी, उरलेल्या दोघांपैकी एक इतरत्र कुठेतरी गायब व्हायचा आणि मग एकच कामगारवजा पेंटर कसाबसा उरायचा आणि ते काम उरकायचा.
मग तिसरा दिवस.
तिस:या दिवशी खूपच महत्त्वाचं सामान घरात आणलं जाई; ते म्हणजे, रंगाचे पुष्कळसे आकर्षक पुडे, कसले कसले निरनिराळे ब्रश, आणखी एकदोन शिडय़ा किंवा घोडे आणि इतर बरंच काय काय सामान. आता घराला खरा ‘रंग’ यायचा. रंगकाम ही एक महाग आणि गंभीर आणि अतिशय महत्त्वाची गोष्ट आहे, ह्याची त्या तिस:या दिवशी विशेष जाणीव व्हायची. पाहणी करून गेलेल्या मुख्य पेंटर महाराजांचा रु बाबही त्या दिवसानंतर जरा जास्तच वाढायचा. एरवीचा, बुधवार चौकात, गि:हाईक शोधत रस्त्याच्या कडेला उभा असलेला, डोक्याला पट्टी आणि अंगावर फाटके कपडे असलेला आणि कानावर केस असलेला हा रंगारी आता पेंटिंग कॉन्ट्रॅक्टरच्या भूमिकेत गेल्यासारखा वाटायचा, बढती मिळाल्यागत!
बढती मिळाल्यामुळे हा स्वत: प्रत्यक्ष काही काम करण्याऐवजी हाताखालच्या त्या दोघांना सतत ऑर्डरी सोडायचा. आज्ञापालन करत ते दोघे खाली मान घालून निमूटपणानं काम करत.
दोन दिवसांत घर लख्ख! घरातला एरवी पडणारा उजेड दुपटीनं वाढलेला वाटावा, इतकं लख्ख.
(क्र मश:, उर्वरित भाग पुढील अंकी)