संजय पाटील
पृथ्वीवरील सत्तर टक्केपेक्षा जास्त भूभाग पाण्याने व्यापला आहे. तरीही पाण्याची मोठी कमतरता भासत आहे. त्यामागे काही भौगोलिक कारणे असली तरी उपलब्ध पाण्याचा अतिवापर, अपव्यय आणि गरजेपेक्षा जास्त पुरवठा यामुळे भविष्यात पाणीटंचाईच्या गंभीर प्रश्नाला सामोरे जावे लागण्याची चिन्हे आहेत.
भविष्यातील या संभाव्य परिस्थितीकडे आत्ताच डोळसपणे पाहणे आणि त्यावर ठोस उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. पाण्याची टंचाई ही अशी स्थिती आहे जेव्हा पाण्याची प्रमाणित मागणी पूर्ण करण्यासाठी गोड्या पाण्याच्या स्रोतांचा अभाव असतो.
वातावरणातील बदलामुळे, वाढलेल्या असमान वितरणामुळे, काही अतिशय ओले आणि काही अतिशय कोरड्या भौगोलिक स्थानांमुळे पाण्याच्या संकटाचा सामना करावा लागत आहे. अलीकडच्या दशकात जागतिक गोड्या पाण्याच्या मागणीत उद्योगांनी मोठी वाढ केली आहे.
दुष्काळ, पावसाचा अभाव किंवा प्रदूषणामुळेही पाण्याची टंचाई निर्माण होऊ शकते. जागतिक पाण्याची टंचाई म्हणजे गोड्या पाण्याची मागणी आणि पाण्याची उपलब्धता यामधील तत्कालिक आणि भौगोलिक फरक.
जागतिक लोकसंख्येतील वाढ, लोकांचे राहणीमान सुधारणे, वापराच्या पद्धती बदलणे ही पाण्याची जागतिक मागणी वाढण्याची काही कारणे आहेत. हवामानातील बदल, मोठ्या प्रमाणावर झाडे तोडणे, प्रदूषणात वाढ, हरितगृह वायू आणि पाण्याचा अपव्यय यामुळे पाण्याचा अपुरा पुरवठा होतो.
जागतिक स्तरावर आणि वार्षिक आधारावर, अशी मागणी पूर्ण करण्यासाठी पुरेसे गोडे पाणी उपलब्ध आहे. परंतु, पाण्याची मागणी आणि उपलब्धता यातील भौगोलिक आणि तात्पुरती भिन्नता मोठ्या प्रमाणात आहे, ज्यामुळे पाणीटंचाई निर्माण होते.
नैसर्गिक जलविज्ञान परिवर्तनशीलतेचा परिणाम म्हणून टंचाई कालांतराने बदलते. प्रचलित आर्थिक धोरण, नियोजन आणि व्यवस्थापन पद्धतीचे कार्य म्हणून पाण्याची टंचाई अधिक बदलते.
पाण्याच्या कमतरतेची कारणे
• पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा सुमारे ७१ टक्के भाग पाण्याने व्यापलेला आहे.
• पृथ्वीवर असलेले बहुतेक पाणी वापरासाठी योग्य नाही.
• गोडे पाणी हा उपयुक्त पाण्याचा एकमेव स्रोत आहे, हे गोडे पाणी अगदी कमी प्रमाणात असते.
• पाण्याचा अतिवापर सुरू असून, अनेक बाबतीत ते वाया घालवले जात आहे.
• गळतीमुळे होणारी पाण्याची नासाडी, घरगुती कामांसाठी पाण्याचा अतिवापर, वापरानंतर उघडे ठेवलेले नळ ही पाणीटंचाई निर्माण होण्याची कारणे आहेत.
• वाढत्या लोकसंख्येमुळे पाण्याची मागणी वाढली आहे.
• औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे पाण्याची मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढत आहे.
• पावसाचे पाणी गोड्या पाण्याचा एक अतिशय महत्त्वाचा स्रोत आहे.