सौरभ गुप्ता,
प्रमुख – इक्विटी, बजाज फिनसर्व्ह एएमसी
आज भारताची वाढीची कहाणी प्रामुख्याने ग्राहकांभोवती फिरते. गजबजलेल्या मॉल्सपासून ते झपाट्याने वाढणाऱ्या ई-कॉमर्सपर्यंत, उपभोग क्षेत्र मजबूत मूलभूत घटकांच्या पार्श्वभूमीवर विकसित होत आहे. वाढते उत्पन्न, जलद शहरीकरण आणि आकांक्षापूर्ण जीवनशैली यांनी एक संरचनात्मक आधार तयार केला आहे, ज्यामुळे उपभोग हा भारतीय अर्थव्यवस्थेतील सर्वात आकर्षक मेगाट्रेंड्सपैकी एक ठरतो. एफएमसीजी कंपन्या, रिटेल साखळ्या आणि डिस्क्रेशनरी श्रेणीतील व्यवसाय या गतीचा लाभ घेत आहेत आणि हा वेग पुढेही कायम राहण्याची चिन्हे आहेत.
येथे एक रंजक बाब लक्षात घेण्यासारखी आहे. गुंतवणूकदार या क्षेत्रात पैसा गुंतवतातच, पण त्याच वेळी ते दररोज ग्राहक म्हणून याच परिसंस्थेचा भाग असतात. स्मार्टफोन खरेदी करणे, प्रीमियम कॉफीचा आस्वाद घेणे किंवा सेंद्रिय किराणा निवडणे यामुळे ते ज्या क्षेत्रात गुंतवणूक करतात त्याच क्षेत्राशी वैयक्तिक पातळीवर जोडलेले असतात. त्यामुळे व्यक्तींना एक अनोखी दुहेरी भूमिका मिळते, नाण्याच्या दोन बाजूंप्रमाणे, जी त्यांच्या निर्णयांवर आणि पोर्टफोलिओच्या परिणामांवर प्रभाव टाकू शकते.
एका बाजूला, गुंतवणूकदार संधीच्या दृष्टीने उपभोग क्षेत्राचे मूल्यमापन करतात, मजबूत मूलभूत घटक, विस्तारक्षम व्यवसाय मॉडेल्स आणि भारतातील वाढती मागणी पकडण्याची क्षमता असलेल्या कंपन्या शोधतात. दुसऱ्या बाजूला, ग्राहक म्हणून निर्णय सोयीसुविधा, भावना आणि आकांक्षांवर आधारित असतात.
ही समानता एक वेगळीच गती निर्माण करत असली, तरी योग्यरीत्या हाताळली नाही तर ती काही वेळा वर्तनात्मक शॉर्टकट्सकडेही नेऊ शकते, जे निर्णयक्षमता धूसर करू शकतात.
यातील सर्वात सामान्य पूर्वग्रह म्हणजे परिचय पूर्वग्रह (familiarity bias). गुंतवणूकदार अनेकदा स्वतः वारंवार वापरत असलेल्या ब्रँडकडे आकर्षित होतात, कारण ती नावे सुरक्षित वाटतात. दैनंदिन अनुभवातून मिळणारा आराम एखाद्या व्यवसायाला अधिक आकर्षक भासवू शकतो, जरी त्याचे मूल्यांकन किंवा मूलभूत घटक सखोल, डेटावर आधारित परीक्षणाची मागणी करत असले तरीही.
एक साधे उदाहरण घ्या. जो व्यक्ती दर आठवड्याला त्याच चिप्स ब्रँडची खरेदी करतो किंवा विशिष्ट कपड्यांच्या ब्रँडला प्राधान्य देतो, त्याला त्या कंपनीची वाढ चांगलीच होत असेल असे सहज वाटू शकते. “मला उत्पादन आवडते आणि ते सर्वत्र दिसते, म्हणजे कंपनी नक्कीच चांगली कामगिरी करत असेल” असे वाटणे स्वाभाविक आहे. मात्र ही भावना वैयक्तिक उपभोगावर आधारित असते, कंपनीच्या स्पर्धात्मक क्षमतेवर किंवा कमाईच्या दिशेवर नव्हे. हीच परिचय पूर्वग्रहाची कृतीशील उदाहरणे आहेत, जिथे वैयक्तिक सवयी पोर्टफोलिओ निर्णयांवर असमतोल परिणाम करतात.
परंतु ही प्रक्रिया तिथेच थांबत नाही. परिचय अनेकदा पुष्टीकरण पूर्वग्रहाचा (confirmation bias) प्रारंभबिंदू ठरतो. एकदा मनात अनुकूल मत तयार झाले की, तेच मत बळकट करणारी माहिती निवडली जाते, जसे की नवीन उत्पादनांचे लाँच, जास्त दृश्यमानता किंवा सेलिब्रिटी समर्थन. त्याच वेळी मार्जिनवरील दबाव, स्पर्धेची तीव्रता किंवा ताणलेली मूल्यांकनं यांसारख्या घटकांकडे दुर्लक्ष केले जाते. अशा प्रकारे वैयक्तिक पसंती हळूहळू गुंतवणूक ठाम मतात बदलते, जरी आकडेवारी पूर्णपणे त्याला पाठिंबा देत नसली तरीही.
यामध्ये ह्युरिस्टिक पूर्वग्रहाचाही वाटा असतो, विशेषतः उपलब्धता ह्युरिस्टिकचा (availability heuristic). एखादा लोकप्रिय ब्रँड किंवा महागडे उत्पादन म्हणजे मजबूत मूलभूत घटक असतीलच, असा अंदाज गुंतवणूकदार सहज लावतात, सखोल विश्लेषण न करता. यामुळे जाहिरात किंवा सोशल मीडियावर वर्चस्व असलेल्या कंपन्यांचे महत्त्व जास्त भासते, तर कमी दृश्यमान पण मूलभूतदृष्ट्या मजबूत व्यवसाय दुर्लक्षित राहतात.
याउलट, अलीकडील अनुभवाचा पूर्वग्रह (recency bias) विरुद्ध परिणाम घडवू शकतो. एक खराब डिलिव्हरी अनुभव किंवा निराशाजनक उत्पादन संवाद एखाद्या मूलभूतदृष्ट्या मजबूत कंपनीला पूर्णपणे नाकारण्यास प्रवृत्त करू शकतो. येथे ताज्या घटनेचा प्रभाव दीर्घकालीन कामगिरीवर मात करतो आणि निर्णय भावना-आधारित बनतो.
हे पूर्वग्रह नैसर्गिक आहेत, कारण उपभोग हा अत्यंत वैयक्तिक अनुभव असतो. तो ओळख, जीवनशैली आणि आकांक्षांचे प्रतिबिंब असतो. मात्र गुंतवणुकीसाठी शिस्त आवश्यक असते. बाजारातील हिस्सा, किंमत निर्धारणाची क्षमता, वितरण जाळे आणि नवकल्पनांची दिशा हे घटक अधिक महत्त्वाचे ठरतात. जे गुंतवणूकदार वैयक्तिक पसंती आणि व्यावसायिक विश्लेषण यामधील फरक स्पष्टपणे राखतात, ते दीर्घकालीन संधी अधिक प्रभावीपणे पकडू शकतात.
या वर्तनात्मक अडथळ्यांनंतरही, उपभोग क्षेत्रासाठीचा संरचनात्मक युक्तिवाद मजबूतच आहे. येत्या दशकात भारत जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा ग्राहक बाजार बनण्याची शक्यता आहे.
शहरीकरणाचा वेग वाढत आहे, ग्रामीण उत्पन्न सुधारत आहे आणि डिजिटल प्लॅटफॉर्म्समुळे उत्पादने आणि सेवांपर्यंत पोहोच अधिक व्यापक होत आहे. पॅकेज्ड फूड्सपासून प्रीमियम फॅशनपर्यंत, वैयक्तिक काळजीपासून अनुभवाधारित खर्चापर्यंत, उपभोगाची कहाणी व्यापक, लवचिक आणि परिवर्तनकारी आहे, एक स्पष्ट मेगाट्रेंड. हे संरचनात्मक घटक आणि भारतीय ग्राहक बाजाराचा प्रचंड आकार, दीर्घकालीन गुंतवणुकीसाठी ठोस आधार देतात, अट इतकीच की निर्णय अनुभवांवर नव्हे तर विश्लेषणावर आधारित असावेत.
वाचा - नोकरदारांना दिलासा! पेन्शन रेकॉर्डमधील चुका आता होणार दुरुस्त; EPFO कडून नवीन नियमावली
प्रत्येक गुंतवणूकदार हा ग्राहक असतो, पण गुंतवणूक निर्णय वैयक्तिक पसंतींपेक्षा वरच्या पातळीवर असले पाहिजेत. डेटा, शिस्त आणि दीर्घकालीन मूलभूत घटकांवर आधारित निर्णय घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. वर्तनात्मक पूर्वग्रह नैसर्गिक असले तरी, त्यांची जाणीव ठेवणे गुंतवणूकदारांना अधिक तर्कसंगत आणि पुराव्यांवर आधारित पोर्टफोलिओ निर्णय घेण्यास मदत करते. आवडत्या कॉफीचा आस्वाद घेताना किंवा नवीन कपड्यांचा ब्रँड शोधताना, वैयक्तिक अनुभव गुंतवणूक धोरण ठरवू नयेत. विश्लेषण आणि संरचनात्मक समजुतीवर आधारित वस्तुनिष्ठता हीच भारताच्या उपभोग मेगाट्रेंडचा लाभ घेण्यासाठी खरी ताकद आहे.