मासिक पाळी सुरू होण्यापूर्वी महिलांच्या शरीरात आणि मानसिकतेत होणारे बदल सामान्यतः प्रीमेन्स्ट्रुअल सिंड्रोम (PMS) म्हणून ओळखले जातात. संप्रेरकांच्या (Hormones) पातळीतील चढउतार, विशेषत: इस्ट्रोजेन (Estrogen) आणि प्रोजेस्टेरॉन (Progesterone) मध्ये होणाऱ्या बदलांमुळे हे लक्षणे दिसू लागतात. पाळी येण्याच्या १ ते २ आठवड्यांपूर्वी हे बदल सुरू होतात आणि पाळी सुरू होताच ते थांबतात.
मासिक पाळीपूर्वी जाणवणारे मूड स्विंग्ज आणि ५ प्रमुख शारीरिक बदल खालीलप्रमाणे आहेत:
१. मनःस्थितीत अचानक बदल (Mood Swings)
मासिक पाळी जवळ आल्यावर अनेक महिलांमध्ये चिडचिड (Irritability), राग, उदासीनता (Sadness) किंवा रडू येणे यांसारखे भावनिक बदल जाणवतात. कधीकधी त्या छोट्या गोष्टींवरूनही खूप भावूक होतात.
कारण: इस्ट्रोजेनची पातळी अचानक कमी झाल्याने आणि सेरोटोनिन (Serotonin) या 'आनंदी' संप्रेरकावर परिणाम झाल्याने मूड स्विंग्ज होतात.
२. स्तनांमध्ये वेदना आणि सूज
मासिक पाळीच्या काही दिवस आधी स्तनांमध्ये वेदना, जडपणा किंवा सूज जाणवते. स्तनांना हात लावल्यास ते कठीण किंवा संवेदनशील वाटू शकतात.
कारण: प्रोजेस्टेरॉनची वाढलेली पातळी स्तनांमधील ग्रंथींना (Glandular Tissue) उत्तेजित करते, ज्यामुळे सूज येते आणि वेदना होतात.
३. ओटीपोटात गोळा येणे किंवा पेटके (Bloating and Cramps)
अनेक महिलांना मासिक पाळीपूर्वी ओटीपोटात फुगल्यासारखे (Bloating) वाटते. तसेच, मासिक पाळीच्या वेदनांसारखे सौम्य पेटके (Cramps) देखील जाणवतात.
कारण: शरीरात पाणी साठून राहणे (Water Retention) आणि गर्भाशयाचे (Uterus) आकुंचन (Contraction) होण्याची तयारी यामुळे हा त्रास होतो.
४. डोकेदुखी आणि थकवा (Headache and Fatigue)
या काळात अनेक महिलांना वारंवार डोकेदुखी (Headache) किंवा मायग्रेन (Migraine) चा त्रास होतो. त्याचबरोबर प्रचंड थकवा आणि ऊर्जेची कमतरता (Lack of Energy) जाणवते, ज्यामुळे कामात लक्ष केंद्रित करणे कठीण होते.
कारण: हार्मोनल चढउतारामुळे रक्तातील साखरेची पातळी (Blood Sugar Level) प्रभावित होते आणि निद्रानाश (Insomnia) किंवा कमी झोपेमुळे थकवा वाढतो.
५. अन्न खाण्याची तीव्र इच्छा (Food Cravings)
मासिक पाळीपूर्वीच्या काळात गोड पदार्थ (उदा. चॉकलेट) किंवा खारट पदार्थ खाण्याची तीव्र इच्छा होते. भूक अचानक वाढते किंवा काही वेळा कमी होते.
कारण: सेरोटोनिनची पातळी कमी झाल्यामुळे शरीर नैसर्गिकरित्या साखरेतून (Carbohydrates) सेरोटोनिन वाढवण्याचा प्रयत्न करते, ज्यामुळे 'क्रेव्हिंग' वाढते.
अशा वेळी पुढील उपाय लाभदायी ठरू शकतात-
१. मूड स्विंग्ज व चिडचिड: दररोज ध्यान (Meditation) किंवा दीर्घ श्वासोच्छ्वास (Deep Breathing) करा.
२. स्तनांमध्ये वेदना/सूज : कॅफिन आणि मीठाचे (Salt) सेवन कमी करा.
३. पोट फुगणे (Bloating) व पेटके: आहारात पालेभाज्या वाढवा आणि जास्त पाणी प्या.
४. थकवा आणि डोकेदुखी: दिवसातून किमान ७-८ तास पुरेशी झोप घ्या.
५. गोड/खारट खाण्याची इच्छा: जंक फूडऐवजी फळे किंवा ड्रायफ्रुट्स (उदा. बदाम) खा.
टीप: रोज हलका व्यायाम (उदा. योगा करणे किंवा चालणे) केल्याने मूड स्विंग्ज आणि शारीरिक वेदना कमी होण्यास मदत होते. जर त्रास खूप जास्त असेल, तर डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.