प्रोबायोटिक्स अत्यंत महत्त्वाचे आहेत आणि आरोग्यासाठी उपयुक्त आहेत. ते आरोग्यसंबंधित लाभांसाठी उपयुक्त असतात कारण ते आपल्या डाहावरील आणि प्रवासी सूक्ष्मजीव पोपुलेशनवर प्रभाव टाकतात.
प्रोबायोटिक्स म्हणजे आपल्या आत्मघाती सूक्ष्मजीव आणि माइक्रोऑर्गेनिज्मसाठी निर्मित अन्न आणि आहार. जर कोणीतरी अंतराचे किंवा आंतरराष्ट्रीय प्रोबायोटिक्सचा उपयोग करीत असेल तर त्याला काही आधारभूत आहे कि प्रोबायोटिक्स अपेक्षित प्रभाव होण्यास मदत करतात. ते आपल्या आत्मघाती सूक्ष्मजीव पोपुलेशनच्या संतुलनात मदत करू शकतात, ज्यामुळे पाचन क्षमता वाढते, प्रतिरक्षण क्षमता वाढते, आणि नेत्ररोगांचे नियंत्रण करण्यात मदत होते.
प्रोबायोटिक्सचे मुख्य लाभ
१. पाचन शक्तीची सुधारणा प्रोबायोटिक्स खाल्ल्यामुळे पाचन शक्ती वाढते आणि पोटाच्या स्वाभाविक प्रक्रियांचा संतुलन वाढते.
२. अस्थिर आहाराची अतिरिक्त काळजी प्रोबायोटिक्स खाल्ल्यामुळे अस्थिर आहाराचे काही लाभ होतात, जसे कि गॅस आणि अपच.
३. प्रतिरक्षण तंत्राची मदत प्रोबायोटिक्स खाल्ल्यामुळे प्रतिरक्षण तंत्र सुधारित होते, ज्यामुळे सामान्य संक्रमणांकडून रक्षा मिळते.
४. दीर्घ आयु अनेक अभ्यासकांनी संगितले आहे कि प्रोबायोटिक्सचा उपयोग आरोग्याची सुधारणा करू शकतो आणि जीवनाच्या दीर्घावधीच्या प्रकारीच्या अस्तित्त्वात मदत करू शकतो.
५. मायक्रोबायोम संतुलित करणे आपल्या शरीरात चांगले आणि वाईट असे दोन प्रकारचे सूक्ष्मजीव असतात. जे आपल्या शरीराच्या पचनसंस्थेमध्ये संतुलन राखतात. या जीवाणूंमधील संतुलन राखण्यासाठी प्रोबायोटिक्स काम करतात. बर्‍याच वेळा, काही रोग, प्रतिजैविक किंवा दूषित आहारामुळे आपल्या आतड्यात आढळणारे वाईट सूक्ष्मजीवचे प्रमाण वाढू लागते आणि चांगल्या सूक्ष्मजीवचे प्रमाण कमी होऊ लागते, ज्यामुळे असंतुलन होते. अशा स्थितीत पचनसंस्थेतील समस्या, मानसिक विकार, अॅलर्जी होऊ लागते. या काळात प्रोबायोटिक्सचे सेवन केल्याने संतुलन पुनर्संचयित होते.
६. अतिसार टाळण्यास मदत प्रोबायोटिक्स अतिसाराची तीव्रता रोखण्यासाठी आणि कमी करण्यासाठी कार्य करतात. अतिसार ही एक सामान्य समस्या आहे जी प्रतिजैविकांच्या अतिवापरामुळे उद्भवते. अभ्यासानुसार, जर आपण अशा वेळी प्रोबायोटिक्सचे सेवन केले तर ते आपल्या शरीरातील सूक्ष्मजीवचे संतुलन राखते आणि आपल्याला डायरियाच्या समस्येपासून मुक्ती मिळते.
७. मानसिक आरोग्य सुधारते अनेक अभ्यासांनी आतड्याचे आरोग्य आणि मनःस्थिती आणि मानसिक आरोग्य यांच्यातील दुवा सूचित केला आहे. प्रोबायोटिक्स सप्लिमेंट्स सेवन केल्याने नैराश्य, चिंता आणि इतर मानसिक आरोग्य विकारांची लक्षणे कमी होऊ शकतात. याचा अर्थ असा की ज्यांना प्रोबायोटिक पदार्थ दिले गेले ते लक्षणीयरीत्या आनंदी असल्याचे आढळले.
८. हृदय निरोगी ठेवण्यास होते मदत प्रोबायोटिक्सच्या सेवनाने आपल्या शरीरातील एलडीएल (खराब) कोलेस्टेरॉल आणि बीपी कमी होऊ शकतो. ज्यामुळे हृदय मजबूत होते. काही लॅक्टिक अॅसिड तयार करणारे सूक्ष्मजीव आपल्या आतड्यांमधील पित्तासह कोलेस्ट्रॉल कमी करतात. प्रोबायोटिक्स युक्त दह्याचे सेवन केल्याने आपल्या हृदयाचे आरोग्य चांगले राहते.
९. वजन कमी करण्यास उपयुक्त आजकाल लोकांची रोजची दिनचर्या पाहता, वाढलेल्या वजनामुळे बरेच लोक त्रस्त आहेत. अशा परिस्थितीत, प्रोबायोटिक्स देखील वजन कमी करण्यासाठी खूप उपयुक्त ठरू शकतात. संशोधनानुसार, प्रोबायोटिक्सचे काही प्रकार वजन कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकतात. तर काहींचे वजनही वाढू शकते.
प्रोबायोटिक्स खाल्ल्यामुळे आपल्या पेटाच्या निरोगी सूक्ष्मजीव पोपुलेशनचा संतुलन वाढते, ज्यामुळे आपल्या स्वास्थ्यावर सकारात्मक प्रभाव होतो. जेव्हा आपल्या पेटात निरोगी सूक्ष्मजीव घातल्याची खात्री आहे, तेव्हा प्रोबायोटिक्स आपल्याला आरोग्यवर्धक सूक्ष्मजीव जोडण्यास मदत करतात. त्यामुळे, प्रोबायोटिक्स खाल्ल्यामुळे आपल्या पेटातील आत्मघाती सूक्ष्मजीव पोपुलेशन बळावा आणि संतुलित करतात.
प्रोबायोटिक्सचे काही प्रमुख प्रकार आहेत
१. लॅक्टोबेसिलस या प्रोबायोटिक्सचा मुख्य स्रोत दूध आणि दूधदाहीत सूक्ष्मजीव आहेत. हे विविध प्रकारांत उपलब्ध आहेत आणि आम्ही अनेक आहार आणि प्रोबायोटिक्स सुप्लिमेंट्समध्ये त्यांचा उपयोग करू शकतो.
२. बिफिडोसूक्ष्मजीव ह्या प्रोबायोटिक्सचा प्रमुख स्रोत आहे दूध आणि दूधदाहीत सूक्ष्मजीव, पाणी, अन्न आणि इतर स्त्रोत. ह्यांमध्ये विविध प्रकार आहेत आणि त्यांचा उपयोग आरोग्यासाठी केला जातो.
३. स्ट्रेप्टोकॉकसस ह्या प्रोबायोटिक्सचा स्रोत प्राण्यांचे आणि माणसांचे आहे. या प्रोबायोटिक्सचा विविध अवतरण आहेत, जसे कि दही, केफीर, आणि इतर दूध रहीत उत्पादन.
४. यास्कस्ट हे प्रोबायोटिक्स अनेक आहार आणि प्रोबायोटिक्स सुप्लिमेंट्समध्ये उपलब्ध आहेत. यास्कस्ट हा प्रोबायोटिक्स प्राण्यांच्या आहारामध्ये आहे, जसे कि आपली मिठाई आणि इतर अन्नांमध्ये.
प्रमुख प्रोबायोटिक्सच्या उत्तम पदार्थांमध्ये खालीलप्रमाणे असू शकतातः
१. दही (Yogurt) दही एक साधारण प्रोबायोटिक्सचा स्रोत आहे आणि त्यात लॅक्टोबेसिलस आणि बिफिडोसूक्ष्मजीव यांची चांगली संख्या असते.
२. केफीर (Kefir) केफीर एक प्रोबायोटिक्स ड्रिंक आहे ज्यामध्ये विविध प्रोबायोटिक्स संख्या आहे.
३. खाई (Sauerkraut) खाई हा फराळपदार्थ आहे ज्यात सूक्ष्मजीव संख्या असते ज्यामुळे त्याला प्रोबायोटिक्ससह लाभ होतो.
४. मिसो (Miso) मिसो हे एक जापानी फराळपदार्थ आहे ज्यामध्ये फराळामध्ये फसलेले सूक्ष्मजीव आहेत.
५. ताख्खा (Pickles) ताख्खा विविध फळांचा एक झणझणीत अवस्था आहे ज्यामध्ये सूक्ष्मजीव आहेत आणि त्यामुळे प्रोबायोटिक्ससह लाभ होतो.
६. किंवा सुप्लिमेंट्स प्रोबायोटिक्ससाठी सुप्लिमेंट्सही उपलब्ध आहेत, ज्यांमध्ये लॅक्टोबेसिलस आणि बिफिडोसूक्ष्मजीव यांची चांगली संख्या असते.
आपल्याला आपल्या आहारात विविध प्रोबायोटिक्ससह जास्त अगदी वापर करावं आणि त्यात संतुलित आहार करावं. ज्यामुळे आपले आरोग्य आणि शरीर दोन्ही पण उत्तम प्रकारे कार्यरत राहतील.
लेखक
१) प्रा. फलफले मोनिका गंगाधर
२) प्रा. डॉ. सोनल झंवर
३) प्रा. सत्वसे अमरजीत नरेंद्र
सहाय्यक प्राध्यापक, एम. जी. एम. अन्नतंत्र महाविद्यालय, गांधेली, छत्रपती संभाजीनगर.
हेही वाचा - गूळ शेंगदाणे नियमित सेवन केल्यास अ‍ॅसिडिटीपासून होते सुटका; हाडेही होतात मजबूत