Sericulture Farming : महाराष्ट्र राज्यात शेतकरी पारंपरिक पिकांसोबतच रेशीम शेती (Sericulture Farming) कडे देखील वळत आहेत. या शेतीला आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर मानले जाते आणि ते ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणात रोजगाराच्या संधी निर्माण करण्यासाठी उपयुक्त ठरत आहे. (Mulberry Cultivation)
रेशीम शेतीच्या क्षेत्रात असलेली वाढ यावरून एक चांगली सकारात्मक छटा दिसते आहे. गत तीन वर्षांत तुती लागवडीखालील (Mulberry Cultivation) क्षेत्र ७ हजार १५७ हेक्टरने वाढले असून, सन २०२५-२६ मध्ये या क्षेत्रात आणखी वाढ होण्याची शक्यता रेशीम विभाग व्यक्त करत आहे. (Sericulture Farming)
रेशीम शेती म्हणजे काय?
रेशीम शेती म्हणजे रेशीम किड्यांचे संगोपन करून त्यांच्या कोषांपासून नैसर्गिक रेशीम धागा उत्पादन करण्याची प्रक्रिया. हे कीटक तुतीच्या (मुलबेरी) पानांवर पोसले जातात, म्हणून या शेतीसाठी तुतीची लागवड अनिवार्य असते. (Mulberry Cultivation)
राज्यात प्रामुख्याने मुलबेरी (तुती) रेशीम शेती केली जाते; पण याशिवाय टसर, मोगा आणि एरी या प्रकारचे रेशीमही उत्पादित केले जाते.(Mulberry Cultivation)
रेशीम शेतीचे वाढले महत्व
रेशीम शेती म्हणजे रेशीम किड्यांचे संगोपन करणे आणि त्यांच्यापासून नैसर्गिक रेशीम धागा उत्पादन करण्याची प्रक्रिया.
रेशीम किड्यांना तुतीच्या पानांवर पोसले जाते, त्यामुळे या शेतीसाठी तुतीची लागवड अनिवार्य असते.
महाराष्ट्रात मुख्यत्वे मलबेरी (तुती) रेशीम शेती केली जाते, परंतु टसर, मोगा, आणि एरी रेशीमाचे उत्पादन देखील केले जाते. यामुळे शेतकऱ्यांना विविध पर्याय उपलब्ध आहेत आणि ते विविध प्रकारच्या रेशीम उत्पादनातून चांगला नफा मिळवू शकतात.
तुती लागवडीचा विकास
तुती लागवडीला मोठ्या प्रमाणात चालना दिली जात आहे. तुती रेशीम विकास कार्यक्रमांतर्गत वाशिमसह राज्यातील २४ जिल्ह्यांमध्ये तुती लागवडीवर विशेष लक्ष दिले जात आहे.
२०२५-२६ च्या अंदाजानुसार, या क्षेत्रातील वाढ अपेक्षित आहे. राज्य सरकारने विविध योजनांची अंमलबजावणी केली असून, 'मनरेगा' योजनेअंतर्गत तुती लागवडीसाठी रोपे व मजुरीसाठी खर्च दिला जातो. यामुळे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त आर्थिक सहाय्य मिळत असून त्यांचा आत्मनिर्भरतेचा मार्ग सुकर होतो.
पूर्वी तुतीच्या फांदीपासून कलम तयार करून लागवड केली जायची; परंतु त्यामध्ये २० ते २५ टक्के तूट, खाडे पडायची. त्यामुळे प्रति एकर ५,५०० झाडांची संख्या राखली जात नव्हती. परिणामी, प्रति एकर २०० अंडीपुंजांचे संगोपन शक्य होत नव्हते.
तुती लागवडीचे फायदे
पूर्वी तुतीच्या फांदीपासून कलम तयार करून लागवड केली जात होती, पण त्यात २०-२५ टक्केची तूट होण्याची शक्यता होती. त्यामुळे प्रति एकर २०० अंडीपुंजांचे संगोपन शक्य होत नव्हते. पण आता ३ महिने पूर्ण वाढलेल्या तुतीच्या रोपांपासून लागवड केली जाते, ज्यामुळे अधिक उत्तम उत्पादन आणि नफा मिळवणे शक्य होते.
या प्रक्रियेने तुती लागवडीच्या उत्पादन क्षमता आणि गुणवत्ता दोन्ही मध्ये सुधारणा केली आहे. २०२२-२३ मध्ये १३ हजार ८७२ हेक्टर क्षेत्र असलेल्या तुती लागवडीचे क्षेत्र २०२४-२५ मध्ये २१ हजार २९ हेक्टरपर्यंत पोहोचले आहे. तसेच, शेतकऱ्यांची संख्या १३ हजार ३६७ ते १९ हजार ५२८ पर्यंत वाढली आहे.
रेशीम उद्योगाचा भविष्यातील दृष्टिकोन
रेशीम उत्पादन हा कृषी आधारित उद्योग आहे, जो ग्रामीण भागातील बेरोजगारांना रोजगार देतो आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला बळकट करतो. तसेच, या उद्योगामुळे शेतकऱ्यांना एक अतिरिक्त आणि स्थिर उत्पन्न मिळवता येते. रेशीम उद्योगाचा विस्तृत विकास होईल, असा अंदाज रेशीम विभागाने व्यक्त केला आहे.
राज्यातील रेशीम शेती क्षेत्रात वाढ होत आहे आणि त्यामुळे शेतकऱ्यांना अधिक आर्थिक मदत मिळण्याची, रोजगाराच्या संधी निर्माण होण्याची आणि स्थानिक कृषी व्यवस्थेचा विकास होण्याची अपेक्षा आहे.
रेशीम शेती राज्याच्या कृषी विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. तुती लागवडीच्या क्षेत्रात झालेल्या वाढीने शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवले आहे आणि यामुळे ग्रामीण क्षेत्रात रोजगाराच्या संधी निर्माण झाल्या आहेत.
यासोबतच, सरकारने विविध योजनांची अंमलबजावणी केली असून रेशीम शेतीला अधिक चालना मिळत आहे. भविष्यात, या क्षेत्रातील अधिकाधिक विस्तार आणि यशस्वीतेची आशा आहे.
कृषी क्षेत्राच्या विविधतेत रेशीम शेतीला अधिक महत्त्व दिले जात आहे, आणि यामुळे शेतकऱ्यांना एक स्थिर व दीर्घकालीन उत्पन्नाचा स्रोत मिळण्याची संधी प्राप्त होत आहे.