पावसाळा सुरू झाला की सर्वत्र जलाशय, धरणे, नद्या आणि पाणीसाठा याबद्दल चर्चा वाढते. माध्यमांतून रोज वेगवेगळ्या धरणांचा टक्केवारीत साठा, विसर्ग आणि जलसंकट अथवा संभाव्य पूरस्थितीबद्दल माहिती दिली जाते.
अशावेळी टीएमसी, दलघम, विसर्ग, जलसाठा, उपसा इत्यादी क्लिष्ट शब्द सातत्याने वापरले जातात. मात्र या कठीण शब्दांचा अर्थ सर्वसामान्यांना समजणे नेहमीच सोपे नसते. याच अनुषंगाने आज आपण जाणून घेणार आहोत अशा तांत्रिक शब्दांची सोपी उकल.
टीएमसी म्हणजे काय?
टीएमसी (TMC) म्हणजे "थाउजंड मिलियन क्यूबिक फीट"अर्थात हे एक पाण्याच्या मोजणीची एकक आहे. १ टीएमसी म्हणजे सुमारे २८.३१ अब्ज लिटर पाणी. मोठ्या धरणांतील पाणीसाठा किंवा विसर्ग याचा उल्लेख सामान्यपणे टीएमसीमध्ये केला जातो. उदाहरणार्थ जर उजनी धरणात १० टीएमसी पाणीसाठा आहे असे म्हटले तर त्याचा अर्थ त्या धरणात जवळपास २८३ अब्ज लिटर पाणी आहे.
दलघम म्हणजे काय?
"दलघम" (Dalgham) हा शब्दप्रयोग धरणाचा जलपातळीचा दररोजचा घसारा यासाठी वापरला जाते. हा शब्द वृत्तमाध्यमांमध्ये क्वचितच वापरला जातो पण जलतज्ज्ञ आणि सिंचन विभागात याचा उल्लेख होतो. पाणीसाठा कमी होण्याचे प्रमाण हे पाणी वापरणे, वाफ होणे, किंवा विसर्ग यामुळे ठरते.
विसर्ग म्हणजे काय?
विसर्ग हा धरणातील पाणी नदीत सोडण्याची प्रक्रिया आहे. जास्तीच्या पावसामुळे धरण भरल्यास पूरटाळण्यासाठी धरणाच्या दरवाजांद्वारे पाणी सोडले जाते. यालाच ‘पाण्याचा विसर्ग’ असेही म्हणतात.
उदाहरणार्थ 'गंगापूर धरणातून ५००० क्यूसेकने विसर्ग सुरू' असे म्हटले तर ५००० क्यूबिक फूट पाणी प्रती सेकंद वेगाने नदीत सोडले जात आहे असा त्याचा अर्थ होतो. क्यूसेक (Cusec) हे ‘क्यूबिक फूट प्रति सेकंद’ या जलप्रवाह मापनासाठी वापरले जाणारे एकक आहे.
उपसा म्हणजे काय?
धरणातील अथवा जलाशयातील पाणी जेव्हा शेतीसाठी, शहरासाठी किंवा कारखान्यांसाठी बाहेर काढले जाते त्याला ‘उपसा’ म्हणतात. हे पाणी पाइपद्वारे, पंपद्वारे खेचले जाते. उपसाच्या प्रमाणावरही धरणातील साठा कमी होतो.
पाणीसाठा कसा मोजला जातो?
धरणातील पाणीसाठा हा एकूण क्षमता (Total Storage Capacity), उपयोगी पाणीसाठा (Live Storage) आणि मृत पाणीसाठा (Dead Storage) अशा तीन भागांत विभागला जातो. उपयोगी साठा म्हणजे शेती, पिण्याचे पाणी व इतर वापरासाठी वापरता येणारा साठा. तर मृत साठा म्हणजे तळाशी असलेले आणि वापरता न येणारे पाणी.
‘टीएमसी’ आणि ‘टक्केवारी’ हे दोन्ही मोजमाप समजावून घेणे गरजेचे
धरणातून मोठ्या प्रमाणावर विसर्ग केल्यास खालील भागात पूरस्थिती निर्माण होऊ शकते. त्यामुळे विसर्गाच्या एककाचे व त्याच्या प्रमाणाचे अचूक आकलन सर्वसामान्यांना असणे आवश्यक आहे. तसेच कोणत्या धरणात किती टक्के साठा शिल्लक आहे हे समजून घेण्यासाठी ‘टीएमसी’ आणि ‘टक्केवारी’ हे दोन्ही मोजमाप समजावून घेणे आवश्यक ठरते.
हेही वाचा : आता घर बसल्या एका क्लिकवर मिळवा गाव कारभाराची संपूर्ण माहिती; 'मेरी पंचायत' ॲप