Solar Drying Project : जळगाव जिल्ह्यातील जामनेर तालुक्यातील पळासखेडा बुद्रुक येथील रहिवासी वंदनाताई पाटील यांचा प्रवास हा ग्रामीण भागातील महिलांना केवळ आत्मनिर्भर नाही, तर प्रगतिशील उद्योजक बनवण्याचे सामर्थ्य दाखवणारा एक देदीप्यमान अध्याय आहे. (Solar Drying Project)
महिला बचत गटातून सुरू झालेला त्यांचा प्रवास आज फार्मर प्रोड्युसर कंपनी (FPC) स्थापन करण्यापर्यंत येऊन थांबला आहे, ज्याची दखल थेट पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी 'लखपती दीदी संमेलना'त घेतली.
गावं, समाज आणि विचार बदलण्यासाठी नेहमी मोठे साधनसंपन्नतेचे सामर्थ्य लागत नाही; लागते ती केवळ जिद्द, दूरदृष्टी आणि आत्मविश्वास. ही जिद्द आणि नेतृत्वगुण दाखवून ग्रामीण महिलांच्या आत्मनिर्भरतेचा दीप उजळवणारे व्यक्तिमत्त्व म्हणजेच पळसखेडा (ता. जामनेर, जि. जळगाव) येथील वंदना पाटील.
बचत गटाचा पाया आणि बाजारपेठेचा अभ्यास
वंदनाताई पाटील यांनी 'उमेद' अभियान आणि जिल्हा ग्रामीण विकास यंत्रणेच्या सहकार्याने गावातील महिलांना एकत्र आणत गायत्री बचत गटाची सुरुवात केली.
सुरुवातीला या गटाने इतर सामान्य बचत गटांप्रमाणे उडीद पापड, लिंबू क्रश लोणचे, भाजणी चकली, आवळा पावडर आणि पौष्टिक लाडू यांसारखे पारंपरिक पदार्थ बनवण्यास सुरुवात केली.
पण वंदनाताई केवळ गावातील बाजारपेठेवर समाधानी नव्हत्या. त्यांनी आपल्या उत्पादनांना मुंबई, पुणे, नाशिक, हैद्राबाद अशा मेट्रो शहरातील कृषी प्रदर्शनांमध्ये आणि महोत्सवांमध्ये प्रदर्शित केले.
यातून त्यांना एक गोष्ट स्पष्ट झाली की पारंपरिक उत्पादनांमध्ये स्पर्धा मोठी आहे. त्यामुळे, स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी आणि ग्रामीण अर्थकारणाला नवी दिशा देण्यासाठी काहीतरी नाविन्यपूर्ण आणि 'दस नंबरी' करण्याची गरज आहे.
'सोलर डिहायड्रेशन' प्रकल्पातून क्रांती (Solar Drying Project)
वंदनाताईंनी कृषी विज्ञान केंद्राकडून रीतसर प्रशिक्षण घेतले आणि काळाची गरज ओळखून फळे-भाजीपाला डिहायड्रेशन (निर्जलीकरण) प्रकल्पाची मुहूर्तमेढ रोवली. हा प्रकल्प सुरू करणारा त्यांचा गट जळगाव जिल्ह्यातील पहिला ठरला.
तंत्रज्ञान: त्यांनी आधुनिक ‘सोलर ड्रायिंग’ (सौर निर्जलीकरण) युनिटची स्थापना केली. या तंत्रज्ञानामुळे शेतमालाचा रंग व पोषणमूल्य कायम राहते, शेल्फ लाईफ वाढते आणि तो वाया जाण्याचे प्रमाण कमी होते.
उत्पादनांचे वैविध्य: त्यांनी टोमॅटो, आले (अद्रक), कांदा, लसूण, बीट, शेवगा शेंगा, कढीपत्ता, पुदिना यांसारख्या फळ-भाज्यांचे उच्च गुणवत्तेचे पावडर आणि फ्लेक्स तयार केले.
ब्रँडिंग आणि विक्री: उत्पादनांची गुणवत्ता जपून, त्यांनी आकर्षक पॅकेजिंग आणि ब्रँडिंगवर लक्ष केंद्रित केले. आज त्यांचे हे डिहायड्रेटेड उत्पादन ऑनलाईन ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्मसह शहरी बाजारपेठेत विकले जात आहे.
'गरुडझेप': ट्रॅक्टर खरेदी आणि शेतकऱ्यांना आधार
वंदनाताईंच्या नेतृत्वाखालील या गटाने केवळ उत्पादनच नाही, तर शेती-व्यवसायातही मोठी झेप घेतली, ज्याला 'गरुडझेप' असे म्हटले गेले.
ट्रॅक्टर खरेदी: गावाच्या प्रगतीसाठी १५ महिलांनी एकत्र येऊन शेती संलग्न व्यवसाय वाढवण्यासाठी ट्रॅक्टर खरेदी करण्याचा महत्त्वाकांक्षी निर्णय घेतला. त्यांनी 'किसान क्रेडिट कार्ड' (KCC) योजनेतून कर्ज आणि शासनाकडून सुमारे १० लाखांचे अनुदान मिळवून ९ ते १५ लाखांचा ट्रॅक्टर खरेदी केला. हा निर्णय महिलांना शेतीसाठी हक्काचे साधन मिळवून देणारा आणि त्यांच्या आर्थिक प्रगतीचे प्रतीक ठरला.
शेतकऱ्यांना हक्काची बाजारपेठ
वंदनाताईंचा डिहायड्रेशन उद्योग परिसरातील शेतकऱ्यांसाठी मोठा आधार ठरला. त्या प्रक्रियेसाठी लागणारा कच्चा माल थेट शेतकऱ्यांकडून प्रचलित दरानुसार बांधावर खरेदी करतात. यामुळे शेतकऱ्यांचा वाहतूक खर्च, अडत व हमाली वाचते आणि त्यांना त्यांच्या शेतमालाचा पूर्ण मोबदला मिळतो.
उत्पन्न आणि रोजगार: सध्या या बचत गटाची मासिक उलाढाल लाखो रुपये असून, गावातील १० ते १५ महिलांना कायमस्वरूपी रोजगार मिळाला आहे.
फार्मर प्रोड्युसर कंपनी (FPC) आणि राष्ट्रीय सन्मान
सफलतेची पुढची पायरी म्हणून आणि व्यवसायाला अधिक गती देण्यासाठी वंदना पाटील आणि त्यांच्या गटाने ३०० महिला सभासद घेऊन 'गायत्री शेतकरी उत्पादक कंपनी' (FPC) ची स्थापना केली आहे.
FPC ची उद्दिष्ट्ये
४० ते ५० बचत गटांना जोडणे.
शेतकऱ्यांकडून थेट खरेदी करून १ ते २.५ लाख क्विंटल शेतमाल प्रक्रिया करणे.
४०० ते ५०० महिलांना व १५० शेतकऱ्यांना रोजगार देणे.
सध्या गावतच सौर सोलारचे मोठे युनिट स्थापन करण्याचे काम सुरू आहे.
आज वंदनाताई पाटील आणि त्यांची कंपनी केवळ जळगाव जिल्ह्याची 'आयकॉन' नसून, त्या 'बचतगट ते फार्मर प्रोड्युसर कंपनी' या प्रवासातून देशातील इतर महिलांना उत्पादक व उद्योजक बनण्याचा प्रेरणादायी संदेश देत आहेत.
सन्मान आणि गौरव
वंदना पाटील यांच्या कार्याची दखल राज्य व केंद्र सरकारने घेतली. त्यांना अहिल्यादेवी होळकर पुरस्काराने गौरवण्यात आले.
विशेष म्हणजे, जळगाव येथे झालेल्या 'लखपती दीदी संमेलनात' देशभरातील सात वैशिष्ट्यपूर्ण काम करणाऱ्या महिलांमध्ये प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते वंदना पाटील यांचा सन्मान झाला. तसेच त्यांना अनेक पुरस्कारांनी गौरवण्यात आले आहे.
गौरवशाली प्रेरणा
आज वंदना पाटील या केवळ पळसखेड्याच नव्हे, तर ग्रामीण महाराष्ट्रातील सर्व महिलांसाठी प्रेरणास्त्रोत ठरल्या आहेत.
त्यांचा प्रवास दाखवतो की,
संकटे ही संधी असतात.
एकत्रितपणे काम केले तर यश निश्चित मिळते.
आणि महिला जर ठरवून उभ्या राहिल्या तर गावाचे नशिब पालटू शकते.
वंदना पाटील यांची यशोगाथा ही केवळ एक प्रेरणादायी कथा नाही, तर महिला सक्षमीकरणाचा दीपस्तंभ आहे.