अलिकडच्या काळात नोकऱ्यांसाठी, काम मिळवण्याच्या आशेने कितीतरी जण गाव सोडून शहरात स्थलांतरीत झाले खरे. मात्र, कमी जागा असूनही एखादा कोपरा हिरवा असावा ही इच्छा काही जात नाही. हळूच एखाद्या कुंडीत धणे टाकले जातात आणि घरची कोथिंबीर येते. बागकामाची, घरचं अन्न पिकवण्याची गोडी टिकून राहते. पण केवळ घरात एखाद्या कोपऱ्यापुरती किंवा एखाद्या कुंडीपुरती आहे का शहरी शेती?
बदलते हवामान,तापमानातले टोकाचे बदल घडत असताना आरोग्य, अन्नसुरक्षेसह महागाई अशा समस्या आपल्यासमोर आहेत. असताना शहरात राहणाऱ्या व्यक्तीला अगदी घराल्या एखाद्या कोपऱ्यापासून सुरुवात करत आपलं अन्न पिकवणे हा सध्या नाविन्याच्या शोधात असणाऱ्या अनेकांसाठी उत्सूकतेचा विषय झाला आहे. शाश्वत अन्नप्रणालीच्या दिशेने शहरी शेतीची दारे खूली झाली आहेत. छोट्या क्षेत्रात भाजीपाल्यासह व्हर्टिकल फार्मिंग करत अनेकांनी उत्पानाचा स्रोतही निर्माण केला आहे. केवळ आवड म्हणून नाही तर या रोजगारासह पर्यावरणाचा भारही यामुळे कमी होत असल्याचे तज्ञ सांगतात.
शहरी शेतीमध्ये खाद्यपदार्थांची विस्तृत श्रेणी समाविष्ट आहे, ज्यामध्ये अन्नधान्य किंवा शेजारच्या क्षेत्रामध्ये शेती करणे आणि त्याचे वितरण करणे यांचा समावेश आहे. हे शहरी आणि निम-शहरी भागांत पिकांची वाढ, प्राणी वाढवणे आणि अन्न उत्पादनाचा मोठा संदर्भ आहे. शहरी शेतीची व्याप्ती बहुआयामी आहे आणि ती फक्त वाढत्या अन्नगरजांच्या पलीकडे आहे :
♦️अन्न उत्पादन
शहरी शेतीचा उद्देश शहरी भागात ताज्या, स्थानिक पातळीवर पिकवलेल्या अन्नाची उपलब्धता वाढवणे आहे. यामध्ये रूफटॉप गार्डन्स, व्हर्टिकल फार्मिंग, हायड्रोपोनिक्स, एक्वापोनिक्स आणि कम्युनिटी गार्डन यासारख्या विविध प्रकारच्या लागवडीचा समावेश आहे. रिकाम्या जागा, छप्पर, बाल्कनी आणि इतर उपलब्ध जागांचा वापर करून, शहरी शेती अन्न सुरक्षेत योगदान देऊ शकते आणि लांब पल्ल्याच्या अन्न वाहतुकीवरील अवलंबित्व कमी करू शकते.
♦️पर्यावरणीय स्थिरता
शहरी शेती शाश्वत पद्धतींना प्रोत्साहन देते आणि अन्न उत्पादनाचा पर्यावरणीय पदचिन्ह कमी करते. हे सेंद्रिय आणि नैसर्गिक शेती पद्धतींचा वापर करण्यास प्रोत्साहन देते, रासायनिक निविष्ठांचा वापर कमी करते, पाण्याचे संरक्षण करते आणि पुनर्वापर आणि कंपोस्टिंगला प्रोत्साहन देते. हिरवीगार जागा आणि वनस्पती शहरी वातावरणात एकत्रित करून, ते हवेची गुणवत्ता सुधारू शकते, उष्णता बेटांचे प्रमाण कमी करू शकते आणि जैवविविधता वाढवू शकते.
♦️सामाजिक आणि सामुदायिक लाभ
शहरी शेती समुदाय प्रतिबद्धता, सामाजिक परस्परसंवाद आणि कौशल्य-निर्मितीसाठी संधी प्रदान करते. सामुदायिक उद्याने आणि शहरी शेतजमिनी एकत्र येण्याचे ठिकाण म्हणून काम करतात जेथे विविध पार्श्वभूमीचे लोक एकत्र येतात, ज्ञानाची देवाणघेवाण करतात आणि समान ध्येयासाठी कार्य करतात. ते सामाजिक एकसंधता वाढवतात, अन्न साक्षरता वाढवतात आणि मानसिक आणि शारीरिक कल्याणासाठी योगदान देतात. शहरी शेती देखील रोजगार आणि उद्योजकीय संधी निर्माण करू शकते, विशेषतः वंचित परिसरात.
♦️शैक्षणिक आणि संशोधनाच्या संधी
शहरी शेती हे शिक्षण आणि संशोधनासाठी एक मौल्यवान व्यासपीठ म्हणून काम करते. हे मुलांसाठी, तरुणांना आणि प्रौढांसाठी, त्यांना अन्न उत्पादन, पोषण आणि शाश्वत पद्धतींबद्दल शिकवून शिकण्याचे अनुभव प्रदान करते. शहरी शेततळे आणि उद्याने शहरी परिसंस्था, वनस्पती जीवशास्त्र, मातीचे आरोग्य आणि नाविन्यपूर्ण शेती तंत्रांचा अभ्यास करण्यासाठी संशोधन साइट म्हणून देखील काम करू शकतात.
♦️शहरी पुनरुज्जीवन आणि सौंदर्यशास्त्र
शहरी शेती दुर्लक्षित किंवा सोडलेल्या शहरी जागांच्या पुनरुज्जीवनात योगदान देते. रिकाम्या जागा आणि निकामी इमारतींचे रूपांतर दोलायमान सामुदायिक उद्यानांमध्ये किंवा उत्पादक शहरी शेतात केले जाऊ शकते, शहरी लँडस्केप सुशोभित करणे आणि मालमत्ता मूल्ये वाढवणे.
♦️ स्थानिक अर्थव्यवस्था आणि अन्न प्रवेश
शहरी शेती रोजगाराच्या संधी निर्माण करून आणि उद्योजकतेला चालना देऊन स्थानिक अर्थव्यवस्थांना आधार देऊ शकते.
दिपक बोरनारे, विभाग प्रमुख,
कृषी अभियांत्रिकी एम.आय.टी, छत्रपती संभाजीनगर