Alimbi Farming : अळिंबीचे मानवी आहारातील महत्त्व, जगातील वाढती मागणी. निर्यातीस असलेला वाव, देशांतर्गत हॉटेलमध्ये अळिंबीस असणारी मागणी विचारात घेता अळिंबी उत्पादन हा एक शेतीपूरक जोडधंदा म्हणून उपयुक्त आहे. अळिंबीचा व्यवसाय कोणीही व्यक्ती अगदी किफायतीशीर करू शकते कारण अळिंबीचे उत्पादन घेण्यासाठी कमी जागा व कमी खर्च लागतो.
अळिंबीचे आहारातील महत्व
लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वांनी अळिंबी (मशरूम) चे सेवन केले पाहिजे, अळिंबी पौष्टिक व स्वास्थ्यवर्धक असून आहारात वैशिष्ट्यपूर्ण स्थान आहे. कारण त्यात प्रथिने, जीवनसत्त्वे (बी-कॉम्प्लेक्स) आणि खनिजे (पोटॅशियम, सेलेनियम) अशी पोषकतत्वे भरपूर प्रमाणात आढळतात.
फायदे काय होतात?
हाडाचे मजबुतीकरण. पचनक्रिया सुरळीत ठेवते. रक्तदाब कमी करते. मधुमेह असलेल्या व्यक्तीसाठी गुणकारी. रोगप्रतिकार शक्ती वाढवते. हृदयाचे आरोग्य राखते. शरीराला आवश्यक उत्तम प्रतीचे प्रोटीन यातून मिळते. वजन कमी करण्यात मदत करते. कर्करोगावर गुणकारी.
अळिंबी लागवडीची पद्धत
जगामध्ये अळिंबीच्या १२,००० पेक्षा अधिक जाती आहेत. त्यात विषारी आणि बिनविषारी असे प्रकार आढळून येतात. पण महाराष्ट्राचा विचार केल्यास येथील हवामान धिंगरी अळिंबीस अनुकूल असल्याने आपण याची वर्षभर अगदी कमी खर्चात लागवड करू शकतो. त्यासाठी खाली दिलेल्या बाबी लक्षात घेणे आवश्यक आहे.
हवामान
यासाठी नैसर्गिक तापमान २० ते ३० अंश सेल्सिअस आणि हवेतील आर्द्रता ८५ ते ९० टक्के असणे आवश्यक आहे. यासाठी जमिनींवर तसेच हवेत चोहीबाजूने गोणपाटाचे आवरण लावून त्यावर स्प्रे पंपाने पाणी फवारण्याची व्यवस्था करावी. त्यामुळे तापमान आणि आर्द्रता नियंत्रित ठेवण्यास मदत होते.
जागेची निवड
अळिंबीच्या लागवडीसाठी साधारणतः पक्के किंवा कचे बांधकाम असलेली खोली अथवा शेड, आच्छादित असलेली जागा (झोपडी) असावी. महत्वाचे म्हणजे या जागेमध्ये तीव्र ऊन, जोराचा वारा, पाऊस यापासून अळिंबीचे संरक्षण होईल याची काळजी घ्यावी. तसेच थोडीफार हवा खेळती राहील याची सुद्धा दक्षता घ्यावी.
माध्यम
मुख्यतः धिंगरी अळिंबीची लागवड करण्यासाठी शेतातील पिकांचे अवशेष उदा. गव्हाचे काड (गव्हांडा), ऊसाचे पाचट, भुईमूगाच्या शेंगांचे टरफल, भातपेंढा, सोयाबीन कुटार तसेच ज्वारी, बाजरी, मका यांची ताटे इ. घटकांचा वापर आपण करू शकतो. शक्य झाल्यास पिष्टमय पदार्थ असणाऱ्या घटकांचा अधिकाधिक उपयोग करावा त्यामुळे अळिंबीच्या उत्पादनात अधिक वाढ होऊ शकते.
काड तयार करणे
अळिंबी लागवडीसाठी निवड केलेल्या घटकाचे २ ते ३ सें. मी. लांब असे छोटे छोटे तुकडे करून घ्यावे व ते तुकडे पोत्यामध्ये भरून स्वच्छ थंड पाण्यामध्ये जवळपास ८ ते १० तासासाठी भिजत ठेवावे. नंतर काडाचे पोते पाण्यातून बाहेर काढून त्यातील उर्वरित पाण्याचा निचरा करावा.
काड निर्जंतुकीकरण
अ) गरम पाण्याने निर्जंतुकीकरण: भिजवलेले काडाचे पोते हे ८० अंश सेंल्सिअस तापमानाच्या उकळत्या पाण्यात जवळपास २० ते २५ मिनिटे बुडवावे.
आ) रासायनिक निर्जंतुकीकरण यामध्ये काडाचे पोते निर्जंतुकीकरण करण्यासाठी १५ ग्रॅम बाविस्टीन अथवा कार्बेन्डॅझिम बुरशीनाशक व १०० मि.ली. फॉर्मेलिन (जंतूनाशक) १०० लिटर पाण्यामध्ये मिसळून त्यामध्ये वाळलेले काड पोत्यात भरून १६ ते १८ तास भिजत ठेवावे. नंतर काडाचे पोते बाहेर काढून त्यातील जास्त पाण्याचा निचरा करून एका सपाट पृष्ठभागावर सावलीत ठेवावे.
पिशवी भरणे (अळिंबी स्पॉन लागवड)
सर्वप्रथम पिशव्या भरण्याचे काम करत असाल त्या जागेला २ टक्के फॉर्मेलिन द्रावण फवारून निर्जंतुक करून घ्या. अळिंबी उत्पादनासाठी बेड भरण्यासाठी १०० ते १५० गेजच्या प्लास्टिक पिशव्यांचा वापर करावा. साधारणतः १६ ४ २० इंच, १८ ४ २० इंच किंवा २२ x २७ इंच मापाच्या पिशव्यांचा वापर करावा. नंतर काड भरताना प्रथम ८ ते ९ सें.मी. जाडीचा काडाचा थर द्यावा.
त्यावर मशरूमचे बियाणे (स्पॉन) पसरावे. अशाच प्रकारे काड आणि स्पॉनचे ४ ते ५ थर भरावे. पिशवी भरल्यानंतर दोऱ्याने पिशवीचे तोंड घट्ट बांधून घ्यावे आणि शेवटी पिशवीच्या खालच्या बाजूस सुईने छिद्रे पाडावीत. अशाप्रकारे व्यवस्थित भरलेल्या पिशव्या निवडलेल्या, निर्जंतुक केलेल्या जागेत / खोलीत टांगावे किंवा 'रॅक' मध्ये ठेवावे.
शेड किंवा खोलीतील तापमान २५ ते २८ अंश सेल्सिअस ठेवल्यास बुरशीची पांढरट (मायसेलिअम रन झाल्यावर) वाढ सर्व पृष्ठभागावर दिसून येते. त्यानंतर प्लास्टिक पिशवी काढून टाकावी. बुरशीची वाढ होण्यासाठी १० ते १५ दिवस लागतात बुरशीच्या धाग्याची काड घट्ट चिकटून त्यास ढेपेचा आकार प्राप्त होतो. नंतर काही दिवसांनी 'पिन हेड' (मशरूमची - अंकुरे) दिसून येतात.
पाणी व्यवस्थापन
प्लास्टिक पिशवीतून बेड बाहेर काढल्यावर अळींबीच्या वाढीच्या काळात बेडवर दिवसातून २ ते ३ वेळा पाण्याची फवारणी स्प्रे पंपाने करावी. तसेच अळिंबीचे उत्पादन घेताना पाणी शुद्ध आणि स्वच्छ असावे, क्षारयुक्त पाण्याचा वापर टाळावा कारण क्षारयुक्त पाण्याचा वापर केल्यास अळिंबीच्या बुरशीची वाढ होत नाही परिणामी अळिंबीच्या उत्पादनात घट होऊ शकते.
कीड व रोग व्यवस्थापन
माशीच्या नियंत्रणासाठी निंबोळी तेल २.५ मि.ली. प्रति १ लिटर पाणी याप्रमाणे फवारणी करावी, ग्रीन मोल्ड हा रोग ट्रायकोडर्मामुळे होणारा रोग असून काडावर हिरवट रंगाचे डाग पडून ते कुजते. यासाठी प्रथम काडाचे निर्जंतुकीकरण योग्यप्रकारे करावे. बुरशीयुक्त पिशवी नष्ट करावी व बेडवर १ मि.ली. प्रति लिटर फॉर्मेलीनची फवारणी करावी.
महत्वाच्या बाबी
- अळिंबीच्या उत्पादनासाठी विशेष करून निर्जतुकिकरणाकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे.
- शुद्ध आणि स्वच्छ पाण्याचा वापर करावा तसेच क्षारयुक्त पाण्याचा वापर टाळावा.
- अळिंबीचे ऊन, वारा, पाऊस यापासून सरंक्षण करावे.
- शेड किंवा खोलीमध्ये योग्य तापमान तसेच आर्द्रतेवर नियंत्रण राहील याकडे लक्ष द्यावे.
- अळिंबीचा मुळाव्यतिरिक्त सर्वच भाग खाण्यायोग्य आहे.
- अळिंबीची भाजी करताना जास्त वेळ शिजवू नये.
- अळिंबी पाण्यात जास्त वेळ धुवू नये.
- कुणाल गावंडे, सहा. प्राध्यापक कृषीविद्या, वृषाली देशमुख, सहा. प्राध्यापिका कृषी अर्थशास्त्र श्री. सं शं. म. कृषी महाविद्यालय, पिपळखुटा, ता. धामणगाव (रे), जि. अमरावती