Cotton Market : सन १९७२ मध्ये शेतकरी एक क्विंटल कापूस विकून एक तोळा सोने खरेदी करू शकत होता. पण आज, अर्ध्या तोळ्यापेक्षा कमी सोन्याचा लाभ कापसाच्या विक्रीतून मिळतोय. (Cotton Market)
या बदलणाऱ्या वास्तवामुळे शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीतील घसरण स्पष्ट होते. सोन्याच्या भावात झालेल्या विस्फोटक वाढीच्या पार्श्वभूमीवर, कापसाच्या भाववाढीचा वेग अपेक्षेपेक्षा खूपच मंद राहिला आहे. परिणामी, “पांढरे सोनं” म्हणवले जाणारे कापूस शेतकऱ्यांसाठी फक्त नावावरच उरले आहे. (Cotton Market)
सोन्याच्या भावात झालेला विस्फोटक वाढीचा इतिहास
सोन्याच्या दरात गेल्या ५ दशकांत प्रचंड वाढ झाली आहे. तर कापसाच्या भाववाढीचा दर अपेक्षेपेक्षा खूपच कमी राहिला आहे.
| वर्ष | सोन्याचा दर (₹ प्रति तोळा) | कापसाचा दर (₹ प्रति क्विंटल) |
|---|---|---|
| १९७२ | २०० | ३२० |
| १९९२ | ४,३३४ | १,१३४ |
| २०२० | ४८,६५१ | सुमारे १०,००० |
| २०२५ | १,००,००० पेक्षा अधिक | ७,७१० – ८,११० |
या आकडेवारीवरून स्पष्ट होते की सोन्याच्या किमतीत हजारो टक्क्यांनी वाढ झाली असताना, कापसाच्या भाववाढीचा वेग खूपच मंद राहिला आहे.
कापसाला हवा उत्पादन खर्चावर आधारित भाव
कापसाच्या उत्पादनासाठी लागणारा खर्च, ज्यामध्ये बियाणे, खतं, कीडनाशके, मजुरी, सिंचन यांचा समावेश आहे, गेल्या वर्षांत मोठ्या प्रमाणावर वाढला आहे.
तरीही शेतकऱ्यांना मिळणारा भाव अपेक्षित हमीभावापेक्षा कमी असतो. परिणामी, 'पांढरे सोनं' म्हणवले जाणारे कापूस शेतकऱ्यांच्या हातून फक्त नाममात्र उत्पन्न देणारा ठरत आहे.
शेतकऱ्यांच्या जीवनावर परिणाम
सन १९७२ मध्ये शेतकरी कापसाच्या विक्रीतून एक तोळा सोने सहज खरेदी करू शकत होता. आज मात्र, अर्धा तोळा सोनेही मिळत नाही. या स्थितीमुळे शेतकरी फक्त कापसाच्या विक्रीवर टिकून राहण्याच्या संघर्षात आहे. उत्पादन खर्च वाढल्यामुळे घरखर्च भागवणेही कठीण झाले आहे.
उत्पादन खर्चावर आधारित हमीभाव, वेळेवर खरेदी आणि बाजारभावावर नियंत्रण ठेवणारी मजबूत व्यवस्था ही शेती टिकवण्यासाठी अत्यावश्यक आहे. अन्यथा, शेती ही देशाची कणा आहे, हे विधान फक्त भाषणापुरते मर्यादित राहील.
आज जेव्हा आपण कापसाचे भाव पाहतो, तेव्हा स्पष्ट होते की शेती केवळ आव्हान बनली आहे. सोन्याच्या भावात वाढ झाली, पण पांढऱ्या सोन्याचे भाव मागील ५ दशकांत फक्त नावावरच टिकले आहेत.
शेतीला टिकवण्यासाठी उत्पादन खर्चावर आधारित उचित भाव आणि हमीभाव लागू करणे अत्यावश्यक आहे.
शेतीला फायदेशीर व्यवसाय बनविण्यासाठी उत्पादन खर्चाच्या तुलनेत योग्य भाव, हमीभावाची अंमलबजावणी आणि बाजारभावावर नियंत्रण ठेवणारी धोरणे आवश्यक आहेत. यामुळे शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ होईल आणि शेती टिकवता येईल.