सुगंधी शेती म्हणजे अशा वनस्पतींची लागवड, ज्यांच्यामध्ये सुगंधी वाष्पशील घटक (Essential Oils) आणि द्वितीयक संयुगे आढळतात. या वनस्पतींचा उपयोग औषध निर्माण, सौंदर्यप्रसाधने, अन्नपदार्थ, अत्तर उद्योग आणि पारंपरिक वैद्यकशास्त्रात मोठ्या प्रमाणावर होतो.
२०३० पर्यंत या उद्योगाचे जागतिक बाजारमूल्य १५ अब्ज अमेरिकन डॉलर्सपेक्षा जास्त होण्याचा अंदाज आहे. या लेखात सुगंधी वनस्पतींची कृषि तांत्रिक गरज, त्यांचे रासायनिक गुणधर्म, प्रक्रिया तंत्रज्ञान आणि शाश्वत शेतीतील भूमिका याचे सविस्तर विश्लेषण केले आहे.
सुगंधी वनस्पती म्हणजे काय?
सुगंधी वनस्पती म्हणजे अशा वनस्पती ज्या टेर्पिनॉइडस्, फिनॉलिक्स आणि अल्कलॉइडस् यासारख्या द्वितीयक संयुगांनी समृद्ध असतात. हे संयुगे वनस्पतींना विशिष्ट वास देतात तसेच त्यांचे औषधी गुणधर्मही वाढवतात. नैसर्गिक उपचारपद्धतींसाठी आणि रासायनिक पद्धतींना पर्याय म्हणून या वनस्पतींची मागणी वाढत आहे.
सुगंधी वनस्पती प्रामुख्याने 'या' वनस्पती कुलांमध्ये आढळतात.
• Lamiaceae : तुळस (Ocimum spp.), पुदिना (Mentha spp.), रोझमेरी.
• Poaceae : गवती चहा (Cymbopogon spp.).• Asteraceae : बबुंज (Matricaria chamomilla).
• Rutaceae : संत्रा, लिंबू जात.
• Geraniaceae : गुलाब-पान (Pelargonium spp.).
प्रमुख सुगंधी पिके
• गवती चहा (Lemongrass) : याच्या पानांपासून सुगंधी तेल मिळते, जे साबण, अत्तर, औषधांमध्ये वापरले जाते.
• मेंथा (Mint) : थंडावा देणारे तेल मिळते, जे टूथपेस्ट, खाद्यपदार्थ आणि औषधांमध्ये वापरले जाते.
• जिरेनियम (Geranium) : सौंदर्यप्रसाधनांमध्ये वापरले जाणारे तेल मिळते. याची लागवड कोरडवाहू भागातही शक्य आहे.
• खस (Vetiver) : याच्या मुळांपासून मिळणारे तेल उच्च दर्जाच्या अत्तरांमध्ये वापरले जाते.
• लॅव्हेंडर, रोझमेरी, तुळस : अरोमा थेरपी, अत्तर आणि सौंदर्यप्रसाधनांमध्ये वापरले जातात.
या वनस्पतींच्या तेलामध्ये मोनोटर्पिन्स, सेस्क्विटर्पिन्स, आणि फेनिलप्रोपेनॉइडस् हे घटक मुख्यत्वे आढळतात.
लागवडीसाठी आवश्यक हवामान व माती
• मध्यम ते उष्ण हवामान असावे.
• या वनस्पतींच्या वाढीसाठी भरपूर सूर्यप्रकाश (दररोज ६–८ तास) पाहिजे.
• सच्छिद्र, मध्यम पोताची जमीन जिचा सामू साधारणतः ६.०–७.५ च्या मध्ये असावा.
• इतर पिकांच्या तुलनेने या पिकांना कमी पाण्याची गरज असते.
वाढीची पद्धत
• बियाण्यांद्वारे : या पिकांची लागवड प्रत्यक्ष बियाण्याद्वारे करता येते. उदा. तुलसी, गवती चहा
• कलम किंवा मुळे : हि पिके कलम किंवा मुळाच्या द्वारे देखील लावता येतात. उदा. पुदिना, गुलाबपान, वेटिव्हर.
शेतीतील नियोजन
लागवडीचे योग्य अंतर, वारंवार छाटणी व उत्तम खत व्यवस्थापन या पिकांस आवश्यक आहे.
रोग व कीड व्यवस्थापन
या वनस्पतींमध्ये नैसर्गिक कीटकनाशक गुणधर्म असतात त्यामुळे खूप जास्त कीड व रोग पिकांवर येत नाही, तरीही काही ठिकाणी बुरशीजन्य रोग किंवा जीवाणूमुळे नुकसान होऊ शकते.
कापणी व प्रक्रियेतील योग्य कापणी कालावधी
तेल उत्पादनासाठी योग्य वेळेवर कापणी आवश्यक असते. ज्यात ..
गवती चहा (Lemongrass)
कापणी वेळ : लागवडीनंतर ४-५ महिन्यांनी पहिली कापणी; नंतर दर ६०-७० दिवसांनी.
कापणी पद्धत : जमिनीपासून १०-१५ से.मी. वरून कापणी करावी.
टीप : सकाळी किंवा संध्याकाळी कापणी केल्यास तेलाची गुणवत्ता चांगली राहते.
• मेंथा (Mint)
कापणी वेळ : फुलोरा येण्याच्या आधी, साधारणतः ९०-१०० दिवसांनी.
कापणी पद्धत : संपूर्ण झाड ५-७ से.मी. उंचीवरून कापावे.
टीप : वेळेवर कापणी केल्यास तेलात मेंथॉल चे प्रमाण जास्त मिळते.
• जिरेनियम (Geranium)
कापणी वेळ : लागवडीनंतर ४-५ महिन्यांनी; नंतर दर ३-४ महिन्यांनी.
कापणी पद्धत : फुलोरा येण्याच्या आधी झाडाच्या वरच्या भागाची कापणी करावी.
टीप : कापणी नंतर लगेच स्टीम डिस्टिलेशन करणे फायदेशीर.
• खस (Vetiver)
कापणी वेळ : लागवडीनंतर १२-१५ महिन्यांनी.
कापणी पद्धत : मुळे खोदून काढाव्यात, स्वच्छ करून वाळवाव्यात.
टीप : मुळे सुकवून साठविल्यास तेल काढण्यास सोपे जाते.
• लॅव्हेंडर, रोझमेरी, तुळस
कापणी वेळ : फुलोरा पूर्ण विकसित झाल्यावर.
कापणी पद्धत : फुलांचा भाग किंवा वरचा हिरवा भाग कापावा.
टीप : सकाळी कोरड्या हवामानात कापणी केल्यास तेलाची गुणवत्ता टिकते.
तेल काढण्याचे तंत्र
• वाफेने आसवन (Steam Distillation) : सर्वसामान्यत: वापरले जाते.
• हायड्रोडिस्टिलेशन : लघुस्तरावर वापरले जाते.
• सॉल्व्हेंट एक्स्ट्रॅक्शन / CO₂ निष्कर्षण : नाजूक किंवा कमी तेल देणाऱ्या फुलांकरिता वापरले जाते (जसे की जास्वंद, गुलाब).
औद्योगिक उपयोग
• सौंदर्यप्रसाधने: त्वचेवरील जंतुनाशक व अ‍ॅंटी-ऑक्सिडंट घटक
• खाद्यपदार्थ: अन्नातील चव व सुगंध वाढविण्यासाठी
• औषधनिर्माण: नैसर्गिक उपचारांमध्ये वापरले जाणारे संयुगे (उदा. लायनालूल, युजेनॉल)
• सुगंध व अरोमाथेरपी: मानसिक व शारीरिक आरामासाठी
आर्थिक संधी
• उच्च उत्पन्न व बाजारमूल्य
• लघुउद्योग व ग्रामीण उद्यमशीलतेस चालना
पर्यावरणीय फायदे
• मातीची धूप थांबवणे
• मधमाशांसाठी उपयुक्त
• सेंद्रिय शेतीस अनुकूल
अडचणी व संशोधनाच्या संधी
• रासायनिक प्रकारातील (chemotype) विविधता
• तेलाची गुणवत्ता मापनासाठी GC-MS तंत्रज्ञानाची गरज
• प्रशिक्षित मनुष्यबळाची कमतरता
• जैव अभियांत्रिकी व नवीन प्रजातींची गरज
• मूल्यसाखळी विकासासाठी धोरणात्मक पाठबळ
सुगंधी शेती ही केवळ पारंपरिक शेतीचा पर्याय नाही, तर ती एक आधुनिक, औद्योगिकदृष्ट्या महत्त्वाची आणि पर्यावरणपूरक शेती प्रणाली आहे. जागतिक बाजारात नैसर्गिक तेलांची वाढती मागणी लक्षात घेता, सुगंधी वनस्पतींच्या शास्त्रशुद्ध लागवडीला चालना देणे आवश्यक आहे. शेतकरी, संशोधक आणि उद्योजक यांच्या संयुक्त प्रयत्नांमुळे भारत सुगंधी शेतीच्या क्षेत्रात जागतिक आघाडी घेऊ शकतो.
डॉ प्रविण न चव्हाण
विषय विशेषज्ञ कृषि विस्तार, संस्कृति संवर्धन मंडळ संचालित, कृषि विज्ञान केंद्र, सगरोळी (नांदेड II).
डॉ कपिल इंगळे
विषय विशेषज्ञ कृषिविद्या, संस्कृति संवर्धन मंडळ संचालित, कृषि विज्ञान केंद्र, सगरोळी (नांदेड II).
हेही वाचा : शेतकऱ्यांना लुटतोय शेतकऱ्यांचाच लेक? व्यवस्थेच्या पुढे हतबल शेतीमातीतील व्यथा