Ranbhajya : गुळवेल (Gulvel) ही वेलवर्गीय वनस्पती असून ती मोठ्या झाडांवर पसरते. हिची पाने हृदयाकृती व गडद हिरव्या रंगाची असतात. पानांचा देठ लांबसर असून, पानांची रुंदी ५–१० सेमी पर्यंत असते. नोव्हेंबर ते जून या कालावधीत फुलोरा व फळधारणा होते. पिवळसर फुलांनंतर कठीण कवच असलेली फळं तयार होतात, जी पिकल्यावर लालसर होतात.
गुळवेल आयुर्वेदात अत्यंत उपयुक्त मानली जाते. खाली तिचे काही औषधी उपयोग दिले आहेत:
- ज्वरनाशक – गुळवेलाचा काढा तापात उपयोगी.
- शक्तिवर्धक – अशक्तपणा व थकवा दूर करतो.
- भूक वाढवणारा – अपचन, अन्न न रुचणे यात उपयुक्त.
- त्वचारोगनाशक – खाज, त्वचेचा दाह कमी होतो.
- संधिवात व आम्लपित्त – गुळवेल सत्व दीर्घकालीन आम्लपित्तात प्रभावी.
- रक्तशुद्धी – रक्तातील दोष दूर करून त्वचाविकार कमी करतो.
- मधुमेह नियंत्रण – शरीरावर साखरेचा परिणाम कमी करतो.
- सर्दी-खोकला – वारंवार होणाऱ्या सर्दी-खोकल्यावर गुणकारी.
- कावीळ – यामध्ये गुळवेलाच्या भाजीचा वापर उपयोगी.
गुळवेल पानांची भाजी
साहित्य :
- गुळवेलीची पाने – १ कप (बारीक चिरून)
- तेल – २ चमचे
- जिरे – ½ चमचा
- हिंग – १ चिमूट
- कांदा – १ (बारीक चिरून)
- लसूण – २-३ पाकळ्या
- हिरवी मिरची – १-२
- हळद – ¼ चमचा
- मीठ – चवीनुसार
कृती :
- पाने स्वच्छ धुऊन बारीक चिरून घ्या.
- कढईत तेल गरम करून जिरे, हिंग घाला.
- कांदा, लसूण परतून त्यात मिरची व हळद घालावी.
- त्यात चिरलेली गुळवेल पाने घालून झाकण ठेवून शिजवावे.
- मीठ घालून परतून गरमागरम भाजी भाकरीसोबत वाढावी.
गुळवेल काढा
- साहित्य :
- गुळवेलचे देठ – १०–१५ तुकडे
- पाणी – २–३ कप
कृती :
- पाण्यात गुळवेलाचे तुकडे टाकून मिश्रण उकळावे.
- पाणी अर्ध्यावर येईपर्यंत उकळावे.
- गाळून कोमट असताना सेवन करावे.
- हा काढा ताप, अशक्तपणा, आम्लपित्त, सर्दीखोकला आणि इतर अनेक आजारांमध्ये लाभदायक आहे.
टीप : गुळवेल वापरताना ती नीट ओळखूनच वापरावी. फार मोठ्या प्रमाणात वापरल्यास परिणाम उलट्या होऊ शकतात. गर्भवती व स्तनदा महिलांनी डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच वापर करावा. ही रानभाजी केवळ आहार नव्हे, तर आयुर्वेदाचे संजीवन आहे. पारंपरिक ज्ञान आणि आधुनिक संशोधन याचा संगम असलेली गुळवेल आरोग्य रक्षणात मोलाची ठरते.
- श्रीमती सोनाली कदम, सहाय्यक कृषि अधिकारी, आडगाव चोथवा, तालुका-येवला, जिल्हा-नाशिक