Iran Israel : मध्यपूर्वेत इराण-इस्रायलयुद्धाचा भडका उडाल्याने जागतिक स्तरावर चिंतेचे वातावरण आहे. अमेरिका, ब्रिटन आणि युरोपमधील अनेक देश इराणच्या विरोधात उभे राहिले असले तरी, इराणवर त्याचा कोणताही फरक पडलेला नाही. मात्र, एक असा गट आहे, ज्याचा प्रत्येक शब्द इराणला मान्य करावा लागतो आणि जो जागतिक तेल बाजारावर पूर्णपणे नियंत्रण ठेवतो. हा गट म्हणजे ओपेक प्लस (OPEC+), ज्यामध्ये इराणसह २२ तेल उत्पादक देशांचा समावेश आहे. विशेष म्हणजे, ही संघटना जगातील निम्म्याहून अधिक कच्च्या तेलाचे उत्पादन करते.
जगाच्या अर्थव्यवस्थेवर नियंत्रण ठेवणारे २२ देशांचा शक्तिशाली गटओपेक प्लस हा कोणताही राजकीय गट नाही, जसे की ईयू (EU), नाटो (NATO), ब्रिक्स (BRICS) किंवा जी७ (G7). हा गट जागतिक स्तरावर कच्च्या तेलाचे उत्पादन करणाऱ्या देशांचा समूह आहे. या गटाव्यतिरिक्तही जगात इतर काही देश तेल उत्पादन करत असले तरी, ओपेक प्लस गट स्वतः जगातील निम्म्याहून अधिक कच्च्या तेलाचे उत्पादन करतो. यामुळे हा गट अत्यंत शक्तिशाली मानला जातो. या गटाच्या एका साध्या निवेदनामुळे कच्च्या तेलाच्या किमती खूप वाढू किंवा कमी होऊ शकतात. जगातील सर्व देशांच्या अर्थव्यवस्थेवर या गटाचा इतका प्रभाव आहे की तो कधीही कोणत्याही देशावर दबाव आणू शकतो.
या गटात कोणते देश आहेत?ओपेक प्लस गटामध्ये एकूण २२ देश आहेत, ज्यात मध्य पूर्व आणि मध्य पूर्वेबाहेरील देशांचा समावेश आहे. यातील सर्वात महत्त्वाचे देश म्हणजे सौदी अरेबिया, यूएई (UAE) आणि रशिया. इतर प्रमुख देशांमध्ये इराक, कुवेत, व्हेनेझुएला, नायजेरिया, लिबिया, अल्जेरिया, इक्वेटोरियल गिनी, काँगो प्रजासत्ताक, गॅबॉन, अझरबैजान, बहरीन, ब्रुनेई, कझाकस्तान, मेक्सिको, मलेशिया, दक्षिण सुदान, सुदान आणि ओमान यांचा समावेश आहे. हे सर्व देश मिळून जगाच्या अर्ध्याहून अधिक भागाला तेल पुरवतात. यापैकी बहुतेक देशांच्या उत्पन्नाचा मुख्य स्रोत कच्च्या तेलाचे उत्पादन असून त्यांच्याकडे अब्जावधी डॉलर्स किमतीचे मोठे तेल साठे आहेत.
एका दिवसात किती तेल उत्पादन करतात?यूएस एनर्जी इन्फॉर्मेशन एजन्सी (EIA) च्या अहवालानुसार, ओपेक आणि नॉन-ओपेक देश (ओपेक प्लस) मिळून दररोज ४५.२ दशलक्ष बॅरल कच्च्या तेलाचे उत्पादन करतात.
- यापैकी १२ ओपेक देशांचे दैनिक उत्पादन २८.७ दशलक्ष बॅरल आहे.
- तर ओपेक नसलेल्या देशांचे उत्पादन १६.५ दशलक्ष बॅरल प्रतिदिन आहे.
- ओपेक देशांमध्ये सौदी अरेबियाचे तेल उत्पादन सर्वाधिक (१०.४ दशलक्ष बॅरल) आहे.
- ओपेक नसलेल्या देशांमध्ये रशियाचे तेल उत्पादन सर्वाधिक (१०.३ दशलक्ष बॅरल) आहे.
इराणमध्ये किती तेल उत्पादन होते आणि त्याची ताकद काय?मार्च २०२३ पर्यंत इराणचे दैनिक तेल उत्पादन २.५ दशलक्ष बॅरल होते, जे आता वाढून ३.३ दशलक्ष बॅरलपर्यंत पोहोचले आहे (रॉयटर्सच्या अहवालानुसार). हे उत्पादन अजूनही इराक आणि यूएईपेक्षा कमी असले तरी, जागतिक बाजारपेठेसाठी ते पुरेसे महत्त्वाचे आहे.
इराणची खरी ताकद त्याच्या भौगोलिक स्थानामुळे आहे. होर्मुझच्या सामुद्रधुनीवर इराणचे नियंत्रण आहे, ज्यातून जागतिक तेल पुरवठ्यापैकी अर्ध्याहून अधिक तेल पुरवठा केला जातो. जर इराणने ही सामुद्रधुनी बंद केली, तर जगात मोठी आर्थिक अराजकता निर्माण होऊ शकते.
इराण या गटाला घाबरतो का? इराण अमेरिका किंवा नाटोसारख्या देशांना घाबरत नसला तरी, ओपेक प्लस देशांमध्ये मध्य पूर्वेतील बहुतेक मोठे आणि प्रभावशाली देश आहेत, ज्यांचा इराणला अघोषित पाठिंबा आहे. त्यामुळे इराण त्यांच्या शब्दांकडे दुर्लक्ष करू शकत नाही. तसेच, ओपेक नसलेल्या देशांमध्ये रशियाचाही इराणला छुपा पाठिंबा आहे.
अलीकडेच रशियाचे अध्यक्ष पुतिन यांनी ओपेक प्लस देशांना सांगितले होते की, कच्च्या तेलाच्या किमती वाढण्याचे मुख्य कारण इराण-इस्रायलयुद्ध आहे. तरीही, कोणत्याही ओपेक प्लस देशाने इराणविरुद्ध कारवाई करण्याची गरज व्यक्त केली नाही. दुसरीकडे, इराकच्या उपपंतप्रधानांनी म्हटले होते की, जर हे युद्ध लवकर थांबले नाही तर कच्च्या तेलाची किंमत प्रति बॅरल २०० डॉलर्स ओलांडेल.
वाचा - पुढच्या आठवड्यात बाजारात १२ कंपन्यांचे IPO, १५,८०० कोटींची उलाढाल! तुमच्यासाठी 'ही' सुवर्णसंधी!
ओपेक प्लस हा राजकीय गट नसला तरी, इराणला रोखण्यासाठी किंवा युद्ध संपवण्यासाठी ते एकत्रितपणे काही पाऊल उचलतील का, हा प्रश्न अजूनही कायम आहे. सौदी अरेबिया आणि यूएईसारख्या मोठ्या देशांकडून यावर कोणतेही स्पष्ट विधान आलेले नाही. त्यामुळे, अमेरिकेने विनंती केली तरी, ओपेक प्लस देश इराणवर थेट दबाव टाकतील की नाही हे सांगणे कठीण आहे.