मका हा भारतातील एक अतिशय महत्त्वाचे पीक आहे. मका पोल्ट्री फीड, स्टार्च उद्योग, जनावरांच्या खाद्यपदार्थांमध्ये तसेच अन्न व पेय कंपन्यांमध्ये वापरला जातो. भारतात सुमारे ६०% मका पोल्ट्री उद्योगात वापरला जातो. उर्वरित मका स्टार्च निर्मितीसह इतर उत्पादक गोष्टींसाठी वापरला जातो.
भारताचा मका क्षेत्र व भविष्यातील आढावा"भारताने स्वच्छ उर्जेसाठी मक्यापासून इथेनॉल तयार करण्याचा घेतलेला निर्णय भविष्यकाळासाठी आशादायक असला, तरी त्याचे सखोल परीक्षण आवश्यक आहे. इथेनॉल ब्लेंडिंगमुळे हवामान उद्दिष्टांना पाठबळ मिळते, पण यामुळे इतर महत्त्वाच्या क्षेत्रांवर परिणाम होऊ शकतो, अन्न सुरक्षा धोक्यात येऊ शकते आणि नवीन जोखमी तसेच अतिनिर्भरता उद्भवू शकते."
सध्या भारत सरकारने तेल आयात कमी करण्यासाठी व स्वच्छ ऊर्जा वापरण्यासाठी मक्यापासून इथेनॉल उत्पादनाला प्रोत्साहन दिले आहे. २०२२–२३ मध्ये केवळ १ दशलक्ष टन मका इथेनॉलसाठी वापरला गेला होता. पण २०२३–२४ मध्ये तो ७ दशलक्ष टनांपर्यंत वाढला आणि २०२४–२५ मध्ये तो १३ दशलक्ष टनांपर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे.
या झपाट्याने वाढलेल्या मागणीमुळे इथेनॉलसाठी व अन्नासाठी एकत्रितपणे ८ दशलक्ष टन अतिरिक्त मक्याची गरज भासणार आहे. त्यामुळे मक्याच्या किमतींवर ताण येत आहे आणि आयात वाढण्याची शक्यता आहे. परिणामी पोल्ट्री व स्टार्च उद्योगांवर याचा मोठा परिणाम होऊ शकतो, तसेच अन्नधान्याच्या किमतींमध्ये वाढ होण्याची शक्यता आहे. मक्याचा इथेनॉलसाठी वापर हा ऊर्जा उद्दिष्टे व कृषी स्थिरतेमधील एक गुंतागुंतीचा तडजोडीचा मुद्दा बनला आहे.
पोल्ट्री उद्योगावर परिणाममक्याचा वापर पोल्ट्री फीडमध्ये ६०–६५% पर्यंत असतो. मागील वर्षभरात मक्याच्या किमतींमध्ये २०% पेक्षा जास्त वाढ झाली आहे. २०२४ मध्ये मका प्रति किलो ₹२६ पर्यंत गेला आणि काही काळात तो ₹३० च्याही पुढे गेला. त्यामुळे पोल्ट्री शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादन खर्चाचा ताळमेळ बसवणे कठीण झाले आहे. हे वाढते खर्च अनेक शेतकरी ग्राहकांकडे सरकवत आहेत, त्यामुळे अंडी व चिकनच्या किमती वाढल्या आहेत.
वेंकटेश्वर हॅचरीजचे डॉ. के. जी. आनंद यांनी सांगितले की, जर मक्याच्या किमती आणखी वाढल्या आणि सोयाबीन मीलही महाग झाले, तर अनेक पोल्ट्री फार्म्सना उत्पादन कमी करावे लागू शकते. यामुळे ₹१.३ लाख कोटींच्या पोल्ट्री उद्योगात अडचणी निर्माण होतील. तसेच चिकन व अंड्यांसारखे प्रोटिनयुक्त अन्न उपलब्ध होण्यावर परिणाम होऊ शकतो, जे अनेकांसाठी आहारातील आवश्यक घटक आहे.
स्टार्च उद्योगावर परिणाममका हा स्टार्च उद्योगासाठी मुख्य कच्चा माल आहे. भारतातील स्टार्च उद्योगाचे मूल्य ₹१५,००० कोटी आहे. हा उद्योग अन्न कंपन्या, वस्त्र उद्योग व औषध उद्योगांना पुरवठा करतो. मक्याच्या किमती वाढल्यास स्टार्च उत्पादनाचा खर्च वाढतो. ही स्थिती कायम राहिल्यास छोटे व मध्यम स्टार्च कारखाने तोट्यात जाऊ शकतात किंवा बंद पडू शकतात.
भारत हा स्टार्चचा निर्यातदार देशही आहे. जर मक्याच्या किमती सतत वाढत राहिल्या, तर भारत आपली जागतिक स्पर्धात्मकता गमावू शकतो.
निष्कर्षइथेनॉलसाठी मक्याचा वापर स्वच्छ ऊर्जा व इंधन सुरक्षेसाठी योग्य पाऊल आहे. मात्र, यामुळे पोल्ट्री व स्टार्च उद्योगांमध्ये गंभीर अडचणी निर्माण होत आहेत. अन्नाच्या किमती वाढू शकतात, आणि उद्योगांवर ताण येऊ शकतो. त्यामुळे सरकारने अशी धोरणे आखावीत की ज्यामुळे ऊर्जा व कृषी दोन्ही क्षेत्रांना साथ मिळेल. शेतकरी, उद्योग व ग्राहक यांचे हित जपत, स्वच्छ उर्जेकडे वाटचाल होणे गरजेचे आहे.
- अजित लाड (कृषी संशोधक आणि बाजारभाव अभ्यासक)