- भूषण सुकेनागपूर : पावसाच्या पहिल्या सरींसोबतच निसर्ग आपले खास दान खुले करतो अन् रानभाज्यांचे (Ranbhajya) ‘आरोग्यपर्व’ आपल्यासाठी उपलब्ध होते. डोंगर-दऱ्या, शेताच्या कडा, ओलसर माळरानं. सगळीकडे हिरव्यागार कोवळ्या पानांनी नटलेली ही रानभाज्यांची सृष्टी, आपल्या आयुर्वेदिक परंपरेचा खजिनाच आहे. या भाज्या फक्त चवदारच नाहीत, तर त्या शरीरातील रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात, पचन सुधारणाऱ्या आहेत आणि ऋतूनुसार शरीराचं संतुलन राखतात.
गावाकडच्या मातीत वाढलेली ही झाडं आजही शहरातील थकलेल्या शरीरांना नवसंजीवनी देऊ शकतात. फक्त त्यांचे ओळखणे आणि गोळा करणे गरजेचे आहे. पावसात भिजून परतताना जर टोपलीत रानभाजी असली, तर ती केवळ भाजी नसते ती आपल्या आजीच्या हातची आठवण, निसर्गाशी जुळलेली एक ऋतुकथाच असते. पावसाळी रानभाज्या या आपल्या आयुर्वेदिक परंपरेचा एक मौल्यवान वारसा आहेत. अशाच काही पावसाळी रानभाज्यांची माहिती, त्यांचे गुणधर्म आणि फायदे.
तेरडं : तेरडं ही पावसाळ्यात विशेषतः डोंगराळ व ओलसर भागात उगवणारी काटेरी रानभाजी आहे. ती हिरवट-तांबूस रंगाची असून, थोडीशी तुरट चव असते. पारंपरिक स्वयंपाकात तिचा उपयोग भाजी, आमटी किंवा वरणात केला जातो.गुणधर्म व फायदे : तेरडं ही भाजी अँटीऑक्सिडंट्स, फायबर, लोह, फॉस्फरस व कॅल्शियममध्ये समृद्ध आहे. ती पचनासाठी उपयोगी असून, रक्तवाढीस मदत करते. आयुर्वेदानुसार ही भाजी वात-कफ नाशक आहे.तोटे : अतिप्रमाणात खाल्ल्यास तेरडं पोट फुगण्यास कारणीभूत ठरू शकते. ज्यांना यकृताशी संबंधित त्रास आहेत, त्यांनी ती मर्यादित खाल्ली पाहिजे.
चिचिंडा : चिचिंडा ही पावसाळी वेलीवर उगम पावणारी भाजी आहे. तिचा स्वाद सौम्य असतो आणि ती पचायला हलकी असते. ग्रामीण भागात चिचिंड्याची भाजी खूप प्रिय आहे.गुणधर्म व फायदे : चिचिंड्यामध्ये भरपूर प्रमाणात पाणी, फायबर्स, आणि जीवनसत्त्व ए व सी असतात. ती मलावधारणेस मदत करते, पचनक्रिया सुधारते, आणि शरीरात उष्णता कमी करण्याचं काम करते. मधुमेह रुग्णांसाठी चिचिंडा उपयुक्त मानला जातो.तोटे : अती प्रमाणात खाल्ल्यास ही भाजी कधीकधी पचनावर विपरित परिणाम करू शकते, विशेषतः अतिशय थंड हवामानात. तसेच चिचिंडा जुना झाला असल्यास त्याची चव बदलते व गोडसर होतो, ज्यामुळे त्याचे फायदे कमी होतात.
कडवे वांगं : ही छोटी छोटी काटेरी वांगीसारखी दिसणारी भाजी आहे. डोंगराळ भागात ती आपोआप उगवते. ती किंचित कडवट चव असते, पण विशेष औषधी गुणांनी भरलेली आहे.गुणधर्म व फायदे : कडवटपणामुळे शरीरातील कफ व वात दोष दूर करते. ही भाजी अपचन, आम्लपित्त, संधिवात यावर गुणकारी मानली जाते. तिच्या सेवनाने रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.तोटे : जास्त खाल्ल्यास अतीकडवटपणामुळे पोटात मळमळ, किंवा थोडी चक्कर यायला शकते. गर्भवती स्त्रियांनी डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच सेवन करावे.
शेवगा फुलं/पानं : शेवग्याचे झाड हे संपूर्ण उपयुक्त आहे, त्याची पाने व फुलं दोन्ही पावसाळ्यात विशेषतः खाल्ली जातात. फुलं पांढऱ्या रंगाची आणि चवीला थोडीशी गोडसर असतात.गुणधर्म व फायदे : शेवग्याच्या पानांमध्ये प्रथिने, लोह, कॅल्शियम, ए आणि सी जीवनसत्त्वे आहेत. हे हाडांना बळकटी, रक्तवाढ, आणि रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतात. फुलंही आरोग्यासाठी लाभदायक असतात.तोटे : अतिसेवनाने कधी कधी वात वाढू शकतो. जास्त प्रमाणात घेतल्यास अंगात गरमपणा जाणवू शकतो.
काटे चवळी : काटेरी खोड आणि गडद हिरवी पाने असलेली ही वेलवर्गीय भाजी आहे. पावसात शेताच्या कडेला किंवा झुडपांमध्ये उगवते. तिची फुले आणि कोवळी पाने भाजीसाठी वापरली जातात.गुणधर्म व फायदे : काटे चवळी ही पित्तशामक असून, शरीरातील विषारी घटक बाहेर टाकण्यास मदत करते. फायबरयुक्त असल्याने ती बद्धकोष्ठतेवर उपयुक्त आहे.तोटे : काट्यांमुळे तोडताना काळजी घ्यावी लागते. काही जणांना यामध्ये अ‍ॅलर्जिक प्रतिक्रिया जाणवू शकते.
घोळ : घोळ ही पावसाळ्यात सापडणारी एक अतिशय कोवळी, आंबटसर, रसाळ पाने असलेली रानभाजी आहे. तिला ‘लघु कांदा’ असंही काही ठिकाणी म्हणतात.गुणधर्म व फायदे : ही भाजी ओमेगा-३ फॅटी अ‍ॅसिड्स, पोटॅशियम, मॅग्नेशियम, आणि अँटीऑक्सिडंट्सने भरलेली असते. ती उष्णता कमी करते, लघवी साफ होते आणि रक्तदाब नियंत्रित ठेवते.तोटे : कधीकधी याचे अती प्रमाणात सेवन मूत्राशयावर परिणाम करू शकते. थंडीच्या दिवसांत ती टाळावी.
कोल्हा : कोल्हा ही पावसाळ्यात उगवणारी एक लवचिक वेलवर्गीय औषधी रानभाजी आहे. ती जमिनीवर पसरणारी असून, लहान हिरवी पाने आणि लालसर खोड असते. ही भाजी स्थानिक भाषांमध्ये ‘पुनर्नवा’ या नावाने आयुर्वेदात ओळखली जाते.गुणधर्म व फायदे : कोल्हा मूत्रवर्धक आहे आणि मूत्रपिंडाचे कार्य सुधारतो. तो शरीरातील सूज कमी करतो, लघवी साफ करतो आणि पित्त व कफ दोन्ही संतुलित ठेवतो. यामुळे शरीरातील विषारी घटक बाहेर टाकले जातात. यकृत व मूत्रविकारांवर उपयोगी आहे. थकवा, सांधेदुखी, यकृत विकार, तसेच त्वचा विकारांवरही हा गुणकारी मानला जातो.तोटे : अतिप्रमाणात घेतल्यास कोल्हा शरीरात पाणी कमी करतो, ज्यामुळे थकवा, चक्कर यासारखे लक्षणे दिसू शकतात. काही संवेदनशील लोकांना याचा वास किंवा चव खटकू शकते. गर्भवती महिलांनी वैद्यांच्या सल्ल्यानेच सेवन करावे.
अंबाडी / माठ : अंबाडी ही पावसाळ्यात आणि खंडित उन्हाळ्यानंतर उगवणारी आंबटसर वेलवर्गीय भाजी आहे. तिची पाने थोडी जाडसर, हिरवी किंवा जांभळसर असून चव आंबटसर व रुचकर असते. पारंपरिक मराठी, कोकणी व खान्देशी स्वयंपाकात ती अत्यंत लोकप्रिय आहे.गुणधर्म व फायदे : अंबाडीमध्ये भरपूर प्रमाणात व्हिटॅमिन सी, अँटीऑक्सिडंट्स, लोह, आणि फायबर्स असतात. ती रक्तशुद्धी करते, पचन सुधारते आणि शरीरातील उष्णता कमी करते. तिचे रस, फोडणीसह भाजी, किंवा आमटीमध्ये रूपांतर केल्यास यकृत विकार, ताप व अंगातील थकवा यावर उपयोग होतो. अंभाडीचे लाल फुल आणि दांडे यांचे आंबट चवदार लोणचेसुद्धा केले जाते.तोटे : ही भाजी पित्त वाढवू शकते, त्यामुळे पित्त प्रकृतीच्या व्यक्तींनी लिमिटमध्ये खावी. अतिप्रमाणात खाल्ल्यास आम्लपित्त किंवा छातीत जळजळ होऊ शकते. त्यामुळे ती तूप, गूळ किंवा डाळींसोबत संतुलित करणे उत्तम.
अळूची पाने : अळू ही पावसाळ्यात उगवणारी एक रुचकर व उपयुक्त रानभाजी आहे. ही भाजी नदीकिनारी, ओलसर जमिनीत भरभरून उगवते. अळूच्या पानांचा उपयोग पातळ भाजी, वडे, वाफवलेले पदार्थ यामध्ये मोठ्या प्रमाणात केला जातो.गुणधर्म व फायदे : अळूच्या पानांमध्ये आयर्न, फायबर्स, व्हिटॅमिन ए, सी आणि अँटीऑक्सिडंट्स भरपूर प्रमाणात असतात. ही भाजी रक्तशुद्धी, डोळ्यांचे आरोग्य, व पचनासाठी फायदेशीर मानली जाते. हाडांना मजबूती देणारे कॅल्शियमही यात आढळते. आयुर्वेदात अळूचे सेवन वातशामक म्हणून ओळखले जाते.तोटे : कच्ची अळू खाल्ल्यास तोंडाला खवखव किंवा गळ्याला त्रास होतो, कारण त्यात 'कॅल्शियम ऑक्सलेट क्रिस्टल्स' असतात. त्यामुळे अळूची योग्य प्रकारे शिजवलेली किंवा आंबटपणासोबत शिजवलेली भाजी खाणे आवश्यक आहे.
कुर्डू : कुर्डू ही एक कोवळी, गडद गुलाबी-हिरव्या रंगाची फुलपाखरांसारखी भाजी आहे. ही भाजी पारंपरिक मराठी स्वयंपाकात प्रिय आहे.गुणधर्म व फायदे : कुर्डू ही भाजी वात-कफशामक असून, पचनासाठी उपयुक्त आहे. ती शरीरातील उष्णता कमी करते. आयर्न, फायबर्स आणि अँटीऑक्सिडंट्स यांचं प्रमाण चांगलं असतं.तोटे : अधिक वेळ ठेवली तर फुलं कोमेजतात व भाजीची चव बदलते. कोवळ्या अवस्थेतच वापरणं महत्त्वाचं.
रान पालक : रान पालक ही स्वाभाविकरित्या वाढणारी पालकसदृश भाजी आहे. पानं जरा जाडसर आणि खोल हिरव्या रंगाची असतात. हिला झाडपालक असंही काही भागांत म्हणतात.गुणधर्म व फायदे : ही भाजी आयर्न, कॅल्शियम, फॉलिक अ‍ॅसिड आणि फायबर्समध्ये समृद्ध असते. रक्तवाढ, थकवा कमी होणं, आणि हाडांची मजबुती यात उपयुक्त.तोटे : जास्त प्रमाणात खाल्ल्यास अँटी-न्यूट्रिएंट्समुळे कॅल्शियम शोषणात अडथळा येऊ शकतो. त्यामुळे उकळून वा फोडणीसह खाणं योग्य.
मोडकी भाजी : मोडकी ही कोवळी पाल्यासारखी रानभाजी आहे. ती झुडूपांच्या आडोशाला उगवते. पावसाळ्यात मोड आलेली पाने खाल्ली जातात.गुणधर्म व फायदे : मोडकी भाजी प्रथिने व फायबर्समध्ये समृद्ध आहे. ती पचन सुधारते, अंगात स्फूर्ती आणते आणि थकवा कमी करते. लोहही भरपूर प्रमाणात असते.तोटे : जास्त प्रमाणात घेतल्यास थोडा उष्णता देऊ शकते. गरम शरीरस्वभाव असलेल्यांनी ती थंड प्रकृतीच्या भाज्यांबरोबरच घ्यावी.नवाळी : नवाळी ही एक प्रकारची रान पालकासारखी भाजी असून पावसाळ्यात माळरानावर आपोआप उगम पावते. हिचे कोवळे पान वापरले जातात.गुणधर्म व फायदे : नवाळीमध्ये आयर्न, फॉलेट, फायबर्स, आणि थोडेफार कॅल्शियम असते. रक्तवाढीसाठी ही भाजी उपयोगी आहे. नवाळीची भाजी सौम्य असल्याने लहान मुलांनाही देता येते.तोटे : जास्त उकडली किंवा तूपात भाजल्यास तिचे पोषणमूल्य कमी होते. थोडे ओलसर स्वरूप असल्याने लवकर खराब होते.पिटवा : पिटवा ही पालकासारखी भाजी असून तिच्या पानांना सौम्य चव असते. ही भाजी थोडीशी कुरकुरीत आणि पचायला हलकी असते.गुणधर्म व फायदे : पिटवा पचन सुधारतो, बद्धकोष्ठतेवर प्रभावी आहे. यात व्हिटॅमिन ए, सी आणि फायबर्स भरपूर प्रमाणात असतात. ही भाजी त्वचा, केस व डोळ्यांसाठी फायदेशीर आहे.तोटे : थंड हवामानात खाल्ल्यास काहींना गॅस होऊ शकतो. पानांवर माती चिकटलेली असते, त्यामुळे नीट धुणं गरजेचं आहे.गवारपान : गवारपान ही गवार शेंगांचा उगम असलेली भाजी आहे. तिची पाने कोवळी आणि थोडी कडसर चव असलेली असतात. गावाकडे याचा उपयोग मुख्यतः भाजी, वरणात केला जातो.गुणधर्म व फायदे : गवारपानात फायबर्स, प्रथिने आणि पचनाला मदत करणारे घटक असतात. ही भाजी कोलेस्ट्रॉल नियंत्रित ठेवते, मधुमेह रुग्णांसाठी उपयुक्त आहे. शरीराची उष्णता कमी करते.तोटे : अती खाल्ल्यास पोट फुगणे, गॅस व अपचन होऊ शकते. ती गरम मसाल्यात किंवा लसणासोबत खाल्ल्यास हे टाळता येते.
कणसाची झार : कणसाची झार म्हणजे मक्याच्या झाडाची कोवळी हिरवी शेंडे, जी पावसाळ्यात सहजपणे दिसतात. ही झार सौम्य चवदार असते आणि ग्रामीण भागात विशेषतः वऱ्हाडात ती फोडणी घालून किंवा डाळीबरोबर वापरली जाते.गुणधर्म व फायदे : कणसाच्या झाऱ्यांमध्ये पचनास मदत करणारा तंतुमय घटक (फायबर्स) चांगल्या प्रमाणात असतो. ती मलावरोध दूर करते आणि अंगातील उष्णता कमी करण्यास मदत करते. यामध्ये थोडेफार लोह, मॅग्नेशियम आणि अँटीऑक्सिडंट्सही असतात. झाऱ्यांचा सौम्य गोडसरपणा भाजीला खास चव देतो.तोटे : झार जास्त दिवस ठेवल्यास ती कडक होते आणि अन्नामध्ये पचायला कठीण ठरते. तिचे पोषणमूल्य मर्यादित असल्याने मुख्य आहार घटक म्हणून नव्हे तर पूरक म्हणून वापरणे योग्य.....भेंडीची फुलं : भेंडीचे पानं आणि शेंगांबरोबरच पावसाळ्यात फुलंही येतात. ही पिवळसर रंगाची, सौम्य गोडसर व किंचित तुरट चव असलेली फुलं स्थानिक पाककृतीत वापरली जातात. ग्रामीण भागात ही फुलं वरणात, भाजी किंवा पिठात घालून खातात.गुणधर्म व फायदे : भेंडीच्या फुलांमध्ये म्युसिलेज असतो – एक चिकट घटक जो पचनासाठी फायदेशीर आहे. ती फुलं व्हिटॅमिन सी, अँटीऑक्सिडंट्स आणि सौम्य बॅक्टेरियाविरोधी गुणधर्मांनी युक्त असतात. पावसाळ्यातील सर्दी-खोकल्यावर ही उबदार भाजी उपयोगी ठरते.तोटे : फुलं फार दिवस टिकत नाहीत, लवकर कोमेजतात. त्यामुळे ताजी असतानाच वापरणं आवश्यक. काही लोकांना ही भाजी थोडी चिकटसर वाटू शकते आणि पचायला जड ठरू शकते.