Tondli Farming : कमीत कमी खर्च, जास्तीत जास्त उत्पादन. औषधी गुणांनी परिपूर्ण तोंडली पीक आता शेतकऱ्यांसाठी कमाईचा नवा पर्याय ठरत आहे. महाराष्ट्रातील हवामान आणि माती तोंडली लागवडीसाठी सर्वोत्तम आहे. जाणून घ्या संपूर्ण लागवड तंत्रज्ञान.(Tondli farming)
वनस्पति नाव: कोक्सीनिया ग्रँडिस
कुटुंब: कुकुरबिटासी
गुणसूत्र संख्या: 2n = 2x =14
मूळ: तुर्की
तोंडली हे एक लोकप्रिय वेलवर्गीय भाजीपाला पीक आहे व हे कुकुरबिटासी कुटुंबातील आहे. तोंडलीला बहुधा गरीबाची भाजी म्हणून संबोधले जाते. या किरकोळ भाजीत मधुमेह, ब्राँकायटिस, त्वचाविकारांवर नियंत्रण ठेवणारे अनन्यसाधारण औषधी मूल्य आहे आणि ते तापावर नियंत्रण ठेवते.
तोंडलीमध्ये दाहक-विरोधी आणि अँटीऑक्सिडंट क्रिया देखील असतात. त्यात कॅरोटीन मुबलक प्रमाणात असते.
अलीकडच्या काळात, तोंडली महाराष्ट्रामध्ये महत्त्वाच्या भाजीपाला पिक म्हणून उदयास येत आहे. कारण त्याच्या महत्त्वपूर्ण पौष्टिक मूल्याबद्दल ग्राहकांची जागरूकता वाढत आहे.
आपल्या राज्याची माती आणि हवामान ही तोंडलीच्या लागवडीसाठी अतिशय योग्य आहे.
शिवाय, आसाममध्ये तोंडली भाज्यांच्या दुबळ्या कालावधीत म्हणजे एप्रिल ते ऑक्टोबर दरम्यान बाजारात उपलब्ध आहे.
तोंडली त्याच्या सुस्थापित डायोइसिझममुळे इतर कुकरबिटेशियस भाज्यांपेक्षा आकार शास्त्रीयदृष्ट्या भिन्न आहे. हे एक महत्वाचे पीक आहे आणि त्याची फळधारण क्षमता खूप जास्त आहे.
उत्पत्ती आणि वितरण
तोंडली जंगली सेनेगल पूर्वेपासून सोमालिया आणि दक्षिण टांझानिया, सौदी अरेबिया, येमेन आणि भारतात देखील आढळते. हे मोझांबिक आणि मॉरिशसमध्ये स्थानिक पातळीवर नैसर्गिकीकृत आहे आणि इतर अनेक उष्णकटिबंधीय प्रदेशांमध्ये आढळते.
हे ऑस्ट्रेलिया, फ्लोरिडा आणि पॅसिफिक बेटांमध्ये एक आक्रमक, अप्रिय तण मानले जाते, उदा. हवाई. भारतापासून इंडोनेशियापर्यंत आशियामध्ये याची लागवड केली जाते व पूर्व आफ्रिकेत, विशेषतः केनियामध्ये, त्याची लागवड प्रामुख्याने भारतीय वंशाच्या ग्राहकांसाठी केली जाते.
बोटॅनिकल वर्णन
वेली : १५-३० मीटर पर्यंत लांब डायओशियस बारमाही औषधी वनस्पती, साध्या टेंड्रिल्ससह मागे किंवा चढणारी, कंदयुक्त रूटस्टॉकसह, स्टेम हिरवा आणि तरुण असताना रेखांशाचा फासळलेला, मोठा झाल्यावर पांढरा ठिपका बनतो आणि शेवटी वृक्षाच्छादित होतो.
पाने : पाने आळीपाळीने, साधी पट्टी नसलेली, पेटीओल १-५ सेमी लांब, ब्लेड विस्तृतपणे अंडाकृती ते पंचकोनी किंवा बाहयरेषेत वर्तुळाकार, ३-१२ सेमी x ३-१५ सेमी, उथळ ते खोलवर ३-५, लोबड, कॉर्डेट तळाशी किंवा संपूर्ण पृथक् आणि समासासह संपूर्ण भूभाग दात, चकचकीत, विराम असतात.
फुले : फुले अक्षीय, एकलिंगी, ५-मेरस, ३-७ मिमी लांब ट्यूबलर रिसेप्टॅकलसह, सेपल्स रेखीय, ६ मिमीपर्यंत लांब, कोरोला कॅम्पॅन्युलेट, २ सेमी x १.५ सेमी पर्यंत लोबसह, पांढरी; नर फुले एकाकी किंवा जोडलेली, क्वचितच ३-४ लहान रेसममध्ये, पेडीसेल १-७ सेमी लांब, पुंकेसर ३, एका स्तंभात एकत्रित,मादी फुले एकाकी, २.५ सेमी लांब, अंडाशय निकृष्ट, दंडगोलाकार, १.५ सेमी पर्यंत लांब, स्टाइल १-७ सेमी लांब, १-३ मि.मी. लॉबड असतात.
फुले : लंबवर्तुळाकार किंवा क्वचित गोलाकार बेरी ३-७ सेमी x १-३.५ सेमी, मांसल, तरुण असताना पांढरे पट्टे असलेले हिरवे, परिपक्व झाल्यावर लाल होतात, अनेक-बीज असतात.
बि : बियाणे असममितपणे नाशपातीच्या आकाराचे बाहयरेखा, संकुचित, ६ मिमी x ३ मिमी, मार्जिन ऐवजी जाड आणि खोबणीचे.
तोंडलीचे पौष्टिक आणि वैद्यकीय मूल्य
जे लोक त्यांच्या शरीरातील चरबी कमी करू पाहत आहेत त्यांच्यासाठी तोंडली हा उत्तम उपाय आहे. यामुळे शरीरातील चयापचय क्रिया वाढते आणि चरबी कमी होते.
श्वासोच्छवासाच्या समस्या असलेल्या लोकांसाठी तोंडली खूप फायदेशीर ठरू शकतो. ज्यांना श्वसनाचा त्रास आहे, त्यांनी तोंडली जरूर खावावी.
तोंडली रक्तातील साखरेची पातळी नियंत्रित ठेवण्यास मदत करू शकते. हे मधुमेही रुग्ण घेतात.
तोंडलीमध्ये पोटॅशियम भरपूर असते. पोटॅशियम रक्ताचा नियमित प्रवाह राखण्यास आणि हृदय निरोगी ठेवण्यास मदत करते. तोंडलीमध्ये रेचक गुणधर्म असतात.
तोंडली खवय्ये देखील भारतात आयुर्वेदिक पद्धती वापरतात. हे व्हिटॅमिन सी चा चांगला स्रोत आहे. दमा, कावीळ, ब्राँकायटिस आणि कुष्ठरोग, खरुज आणि सोरायसिस यांसारख्या त्वचेच्या समस्यांसाठी तोंडलीमध्ये गुणकारी गुणधर्म आहेत. तसेच तोंड आल्यावर कोवळी तोंडली खावी.
तक्ता १. प्रति १०० ग्रॅम तोंडलीचे पौष्टिक मूल्य
| अं.क्र. | पौष्टिक घटक | मूल्य |
|---|---|---|
| १ | ऊर्जा | १८–१९ किलोकॅलरी |
| २ | चरबीपासून कॅलरीज | १ किलोकॅलरी |
| ३ | पाणी | ९३.५–९३.९५ ग्रॅम |
| ४ | प्रथिने | ०.८४–१.२ ग्रॅम |
| ५ | एकूण चरबी (लिपिड) | ०.१–०.१८ ग्रॅम |
| ६ | कार्बोहायड्रेट | ३.१–४.३२ ग्रॅम |
| ७ | एकूण आहारातील फायबर | १.६–२.० ग्रॅम |
| ८ | लोह | १.४ मिग्रॅ |
| ९ | कॅल्शियम | ४० मिग्रॅ |
| १० | पोटॅशियम | ३० मिग्रॅ |
| ११ | व्हिटॅमिन बी २ (रिबोफ्लेविन) | ०.०८ मिग्रॅ |
| १२ | व्हिटॅमिन बी १ (थायमिन) | ०.०७ मिग्रॅ |
| १३ | व्हिटॅमिन सी (एस्कॉर्बिक ऍसिड) | १.४ मिग्रॅ |
| १४ | व्हिटॅमिन बी ३ (नियासिन) | ०.०७ मिग्रॅ |
| १५ | साखर | १.९५ मिग्रॅ |
तोंडलीच्या पौष्टिक मूल्यामध्ये वेगवेगळ्या कारणामुळे बद्दल आसू शकतात.
माती आणि जमीन तयार करणे
तोंडलीच्या लागवडीसाठी पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, मध्यम ते भारी प्रकारची जमीन योग्य असते.
मातीचा pH खूप जास्त किंवा कमी नसावा. मातीचा pH 6.0-6.5 मुळे भाजीपाला उत्तम उत्पादन आणि दर्जा मिळतो. मातीचा तटस्थ pH शेतीसाठी श्रेयस्कर आहे. माती खूप खोल किंवा हलकी नसावी.
जमीन पूर्णपणे स्वच्छ आणि तण आणि इतर सामग्रीपासून मुक्त असणे आवश्यक आहे. बारीक झुकाव येईपर्यंत आणि कोणतेही तण मारण्यासाठी जमीन नांगरून टाका.
नांगरणी केल्याने जमिनीचा पोत गुळगुळीत होतो. शेवटच्या नांगरटानंतर शेणखत जमिनीत मिसळावे. सूक्ष्म पोषक घटकांसह कोणतेहीचांगले कुजलेले खत घाला.
लागवडीचा हंगाम
तोंडलीची लागवड वर्षाच्या कोणत्याही वेळी केली जाऊ शकते कारण तोंडलीसाठी विशिष्ट लागवडीचा हंगाम आवश्यक नाही. मुख्यतः जून ते जुलै सारख्या पावसाळ्यापूर्वी किंवा फेब्रुवारी ते मार्च सारख्या वसंत ऋतूमध्ये सुरू होते.
तोंडलीची वेलि बारमाही असल्याने, दर ४ वर्षांनी पुनर्लावणीची
शिफारस केली जाते. झाडाच्या वेलींना २ मीटर बांबूच्या काड्यांचा आधार द्यावा. रोपे तरुण असताना ग्रीनहाऊसमध्ये वाढवणे आवश्यक आहे. तोंडली पीक उष्ण व दमट हवामानात चांगले वाढते. तसेच जास्त थंड हवामानात या पिकाची वाढ खुंटते.
तक्ता २. एडाफोलॉजिकल फॅक्टर
| अं.क्र. | एडाफोलॉजिकल फॅक्टर | प्रमाण |
|---|---|---|
| १ | तापमान श्रेणी | १७–३५° से |
| २ | पाऊस | ११०० मिमी |
| ३ | प्रकाश तीव्रता | > ९ तास |
| ४ | सूर्यप्रकाश | पूर्ण सूर्य आवश्यक आहे |
| ५ | सापेक्ष आर्द्रता | ७५% |
| ६ | अक्षांश | ३१° उत्तर ते ४१° दक्षिण |
| ७ | उंची | १०००–१४०० मीटर |
वाण : स्ट्रीप टिंडोरा आणि नॉन-स्ट्रीप टिंडोरा असे मुख्यतः दोन प्रकार. इतर उच्च उत्पादनामुळे भारतातील सुलभा, इंदिरा कुंद्रू-५, इंदिरा कुंद्रू-३५, घोलवड स्थानिक, अलिबाग स्थानिक, व्हीआरके-२० आणि व्हीआरके-३१ सारख्या तोंडलीच्या सुधारित जाती आहेत.
प्रसार आणि लागवड : तोंडलीचा प्रसार १०-१५ सेमी लांब आणि ०.५ सेंमी व्यासाच्या स्टेम कटिंग्जद्वारे केला जातो.
शेतकरी ३० सेंमी खोल आणि ६० सेंमी व्यासाचे पेरणीचे छिद्र तयार करतात. २० किलो पर्यंत शेणखत टाकले जाते आणि माती आणि पाण्यात मिसळले जाते.
बाजूच्या कोंबांच्या विकासास चालना देण्यासाठी कटिंग्ज सरळ किंवा थोड्या कोनात ठेवल्या जातात. कोरड्या कालावधीत लागवड करताना, शेतकऱ्यांनीपुरेसे पाणी द्यावे आणि नियमितपणे पाणी देणे सुरू ठेवावे. रोपांच्या छिद्रांमध्ये रोपातील अंतर अंदाजे १ मीटर आणि ओळींमधील १.२-१.६ मीटर आहे. हे रुंद अंतर लांब दे.
साठवण/कापणी
तोंडली प्रामुख्याने फळे आणि वेलींसाठी काढली जाते. वेलींसाठी, पाने पूर्णपणे परिपक्व झाल्यावर झाडे उचलली पाहिजेत. फळे अपरिपक्व खाल्ले जातात. म्हणून, फळे परिपक्व होण्याआधी त्यांची कापणी करणे आवश्यक आहे. फळे वेलींमधून वैयक्तिकरित्या कापली पाहिजेत. ते काळजीपूर्वक कापले पाहिजेत जेणेकरून फळांना दुखापत होणार नाही.
तोंडलीच्या वेली आणि पाने बाजारात ताजी विकली पाहिजेत. जर ते केले नाही तर ते कोरडे होतील आणि गुणवत्ता कमी होईल. कापणीनंतर लगेच, ते स्वच्छ आणि व्यवस्थित साठवले पाहिजेत. तोंडली रोप लागवडीनंतर २ महिन्यांनी फुलण्यास सुरवात होते.
चांगल्या शेती व्यवस्थापन पद्धतींनी हेक्टरी सरासरी १२ ते १५ टन उत्पादन मिळू शकते. आकार आणि गुणवत्तेनुसार फळांची वर्गवारी आणि प्रतवारी करणे आवश्यक आहे. ते योग्य स्टोरेज परिस्थितीत साठवणुक केली जाते. त्यानंतर, ते बॉक्स किंवा कार्टनमध्ये टाकून बाजारात विकले जाऊ शकतात. लांब पल्ल्याच्या किंवा निर्यातच्या उद्देशाने, फळे त्यांची पॅकिंग करणे आवश्यक आहे.
रोग आणि कीड नियंत्रण : तोंडलीच्या पिकावर फळमाशी, भुरी आणि इतर रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. योग्य वेळी कीटकनाशके आणि बुरशीनाशके फवारणी करून, रोग आणि कीड नियंत्रणात ठेवावी.
आंतरपीक : पीक व्यवस्थापन योग्यरित्या न केल्यास तोंडली स्वतःच तण समस्या बनू शकते. तोंडली पिकातील तण लवकरात लवकर काढून टाकणे आवश्यक आहे. तण हाताने काढता येते. अत्यंत समस्या असल्यास रासायनिक कीटकनाशकांचाही वापर केला जाऊ शकतो. कधीकधी, सांस्कृतिक पद्धती देखील चांगले कार्य करतात.
- डॉ. ए.पी. गरडे
मोबाईल क्र .- 8408838450
प्रा. आर. आर. राठोड
डॉ. मिनगिरे एस. एस.
(लेखक सहायक प्राध्यापक, उद्यान विद्या विभाग, छत्रपती शाहु महाराज शिक्षण संस्था, कृषी महाविद्यालय, कांचनवाडी, छत्रपती संभाजीनगर येथे कार्यरत आहेत.)