मिलेट्स म्हणजेच भरडधान्ये किंवा तृणधान्यांचे मानवी आहारामध्ये खूप महत्त्व आहे. भारतातील लोकांचे पारंपारिक अन्न हेच होते. पण हरितक्रांतीनंतर आपल्याकडे गहू आणि तांदळाचे आहारातील प्रमाण वाढत गेले आणि भरडधान्याचे प्रमाण कमी होत गेले. २०२३ हे वर्ष सर्वांनी आंतरराष्ट्रीय मिलेट्स वर्ष म्हणून साजरे केले. त्यानंतर मिलेट्सचे महत्त्व पुन्हा जगाला कळाले. पण मिलेट्समध्ये असलेल्या ८ ते १० धान्यांची ओळख आपल्याला आहे का?
ज्वारी, बाजरी, रागी किंवा नाचणी, सावा, वरई, कांगणी किंवा राळ, भगर, सामा किंवा कोराळे, कोद्रा हे प्रमुख भरडधान्ये आहेत. या भरडधान्यांपैकी 'कोद्रा' या पिकाची सखोल माहिती जाणून घेऊयात.
कोद्रा (Kodo Millets) / ब्राऊन टॉप तृणधान्य
* कोदो मिलेट (पास्पलम स्क्रोबिकल्टम) हे वार्षिक गवत आहे, जे ९० सेमी उंच वाढते. दाणे कडक, कॉर्नियस, भुस्याच्या आवरणात बंदिस्त असतात जे सहजासहजी काढणे कठीण असते.
* कोदो मिलेट, ज्याला गाय गवत, तांदूळ गवत, खंदक बाजरी, नेटिव्ह पासपलम किंवा इंडियन क्राउन ग्रास म्हणून देखील ओळखले जाते, त्याचा उष्णकटिबंधीय आफ्रिकेत उगम दिसून येतो आणि ३००० वर्षांपूर्वी भारतात आढळून आले असावे असा अंदाज आहे.
* पासपलम स्क्रोबिकुलॅटम वर मध्ये स्क्रोबिकुलॅटम हे भारतामध्ये महत्त्वाचे पीक म्हणून घेतले जाते, तर पासपलम स्क्रोबिकुलॅटम वर कॉमर्सोनी ही आफ्रिकेतील स्थानिक वन्य जाती आहे.
* अनेकदा ते भाताच्या शेतात तण म्हणून वाढते. अनेक शेतकरी याच्या मुख्य पिकासोबतच्या वाढीस दुर्लक्ष करतात, कारण त्यांचे प्राथमिक पीक अयशस्वी झाल्यास कोदो मिलेट हे पर्यायी पीक म्हणून घेतले जाऊ शकते.
* कोदो मिलेटमध्ये सुमारे ११% प्रथिने आहेत, आणि प्रथिनांचे पौष्टिक मूल्य फॉक्सटेल बाजरीपेक्षा किंचित चांगले असल्याचे आढळले आहे, परंतु इतर लहान बाजरींच्या तुलनेत ते जास्त आहे.
माहिती स्त्रोत - महाराष्ट्र राज्य पणन मंडळ, पुणे