पारंपरिक आणि आधुनिकतेचा सुंदर मेळ घालणारा वास्तुनियोजनकार ...
- प्रा. सुभाष पवार सुप्रसिद्ध भारतीय वास्तुविशारद व नगर नियोजनकार म्हणून आपली ओळख जगभरात निर्माण करणारे चार्ल्स कोरिया यांचे १६ जून २०१५ रोजी वयाच्या ८४व्या वर्षी निधन झाले. कोरिया यांच्या निधनामुळे स्वातंत्र्यानंतर पारंपरिक भारतीय वास्तूंना आधुनिक आयाम देणारा महत्त्वाचा वास्तुतज्ज्ञ आपण गमावला आहे. १ सप्टेंबर १९३० रोजी सिकंदराबाद येथे जन्मलेले चार्ल्स कोरिया यांचे उच्च शिक्षण मुंबईतल्या सेंट झेवियर कॉलेजमध्ये झाले. त्यानंतर त्यांनी अ‍ॅन आर्बर येथील मिशीगन विद्यापीठात (१९४९-५३) वास्तुशिक्षणाची पदवी व केंब्रीज येथील मसाच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट आॅफ टेक्नॉलॉजी (१९५३-५५) येथून (मास्टर डिग्री) पदव्युत्तर पदवी मिळवली होती. त्यानंतर १९५८पासून त्यांनी मुंबईत ‘वास्तुतज्ज्ञ’ म्हणून स्वतंत्र व्यवसाय सुरू केला.भारतीय नगरांचे नियोजन करताना येथील नागरिकांची गरज लक्षात घेऊन पारंपरिक बांधकामाच्या पद्धती आणि बांधकाम साहित्याचा उपयोग करता आला पाहिजे हा विचार त्यांच्या संवेदनशील मनाने घेतला आणि त्यांनी त्याप्रमाणे कल्पक नगर नियोजनाचे आराखडे तयार केले. त्यांनी आजपर्यंत ज्या-ज्या वास्तू उभारल्या त्या-त्या वास्तूंमध्ये त्यांची असामान्य बौद्धिक कल्पकता आणि प्रेरणादायी संकल्पना यांचा सुंदर मेळ आपणास दिसून येतो. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरच्या भारतात कल्पकतेचा उपयोग करून वास्तुनिर्मितीच्या क्षेत्रात चार्ल्स कोरिया यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. त्यांनी निर्माण केलेल्या महत्त्वाच्या वास्तुकामामध्ये अहमदाबादच्या साबरमती आश्रम येथील महात्मा गांधी मेमोरियल म्युझियम, मुंबई येथील कांचनजंगा अपार्टमेंट टॉवर, जयपूर येथील जवाहर कला केंद्र, नव्या मुंबईचे नगर नियोजन, बोस्टन येथील एमआयटीज् ब्रेन अ‍ॅण्ड कॉग्निटिव सायन्स सेंटर, लिस्बन येथील चॅम्पालीमौड सेंटर फॉर द अन्नोन यांसारख्या वास्तूंचे नियोजन करताना अवकाशाचे पर्यावरण आणि शक्तिस्रोत यादृष्टीने सुंदर नियोजन केलेले आढळते. नव्या मुंबईतील कलाग्राम (आर्टिस्ट व्हिलेज) या वसाहतीची संकल्पना कोरिया यांचीच. कलेचे एक सुंदर खेडे उभारताना वसाहतीच्या मधून वाहत जाणारा नैसर्गिक पाण्याचा झरा (ओह), कौलारू छपरांची सुंदर संकल्पना त्यांनी साकारली होती. (आता या आर्टिस्ट व्हिलेजचे मात्र आर्टिस्ट कॉलनी झालेली आहे!)चार्ल्स कोरिया यांनी सर्वांत पहिला आणि महत्त्वाचा प्रोजेक्ट साकारला तो म्हणजे महात्मा गांधी संग्रहालय अर्थात महात्मा गांधी मेमोरियल म्युझियम, साबरमती आश्रम, अहमदाबाद (१९५८-६३) त्यानंतर १९६७ साली बांधलेले भोपाळ येथील विधान भवन, नवी दिल्लीचे नॅशनल क्राफ्ट म्युझियम (१९७५-९०), १९८२ साली बांधलेले भोपाळ येथील भारत भवन, राजस्थान जयपूर येथील जवाहर कला केंद्र (१९८६-९२), दिल्लीची ब्रिटिश कौन्सिलची इमारत (१९८७-९२), बोस्टन येथील मॅकगोव्हर्न इन्स्टिट्यूट फॉर ब्रेन रिसर्च (२०००-२००५), कोलकाताचे साल्ट लेक सिटी सेंटर (२००४), गोव्याची ललित कला अकादमीची इमारत, पोर्तुगालच्या लिस्बन येथील चॅम्पालीमौड सेंटर फॉर द अन्नोन (२००७-२०१०) अशा अनेक व अत्यंत महत्त्वपूर्ण वास्तू नियोजनाचे श्रेय चार्ल्स कोरियांकडे जाते. त्यांनी शेवटचा प्रोजेक्ट साकारला तो कॅनडाच्या टोरोन्टोमधला इस्माइली सेंटरचा. त्या इमारतीच्या सभोवतालचे मोठ्या बगिच्याचे डिझाईनिंग सुप्रसिद्ध लॅण्डस्केप आर्किटेक्ट व्लादिमीर ज्युरोविक यांनी साकारले आहे. 1970-75या दरम्यान नव्या मुंबईत सिडकोचे मुख्य वास्तुतज्ज्ञ म्हणून त्यांची नियुक्ती केलेली होती. दिवसेंदिवस वाढत जाणाऱ्या लोकसंख्येमुळे मुंबईला पर्याय म्हणून निर्माण झालेल्या नव्या मुंबईच्या नियोजनाची महत्त्वाची जबाबदारी चार्ल्स कोरिया यांनी सांभाळली होती. शिरीष पटेल आणि प्रवीणा मेहता यांना बरोबर घेऊन नवीन शहराचे नियोजन करण्याची महत्त्वाची भूमिका त्यांनी बजावली होती.2005-08या काळात त्यांनी दिल्ली अर्बन आर्ट कमिशनच्या चेअरमनपदाची जबाबदारी सांभाळली होती. काही कारणास्तव २००८ साली त्यांनी दिल्ली अर्बन आर्ट कमिशनच्या चेअरमनपदाचा राजीनामा दिला होता. चार्ल्स कोरिया यांनी आपल्या कल्पनाशक्तीच्या व सौंदर्यवादी संकल्पनेतून पारंपरिक आणि आधुनिकतेचा उपयोग करून साकारलेल्या वास्तू नव्या पिढीला निश्चितच प्रेरणादायी ठरणाऱ्या आहेत. 1972 साली त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन भारत सरकारने त्यांचा पद्मश्री आणि २००६ साली पद्मविभूषण या राष्ट्रीय सन्मानाने गौरव केला होता. रॉयल इन्स्टिट्यूट आॅफ ब्रिटिश आर्किटेक्टतर्फे रॉयल गोल्ड मेडल फॉर आर्किटेक्चर हा सन्मान १९८४ साली मिळाला होता. १९९४ साली जपानच्या राजघराण्यातर्फे प्रिमियम इम्पिरियल अ‍ॅवॉर्डही मिळाले होते. 1984 साली कोरिया यांनी मुंबईत अर्बन डिझाईन रिसर्च इन्स्टिट्यूटची स्थापना केली. या माध्यमातून पर्यावरणाची सुरक्षा आणि सुधारणा यातून शहरीकरणाच्या विकासासाठी त्यांची धडपड होती. जवळपास ४ दशके नागरीकरणाच्या व नगरविकासाच्या प्रश्नांवर आणि समस्येवर कमी बजेटच्या घरांचा पर्याय त्यांनी शोधून काढला होता. त्यांचे नगर नियोजनाचे कार्य पाहूनच पंतप्रधान राजीव गांधी यांनी १९८५ साली नॅशनल कमिशन आॅन अर्बनायझेशन या संस्थेच्या चेअरमनपदाची जबाबदारी त्यांच्याकडे सोपवली होती. 1988 साली मध्य प्रदेश विधानसभेच्या वास्तूसाठी ७व्या आगा खान पुरस्कार दिला गेला. २००५ साली आॅस्ट्रीयन डेकोरेशन फॉर सायन्स अ‍ॅण्ड आर्ट पुरस्कार मिळाला. १९९० साली आंतरराष्ट्रीय वास्तुतज्ज्ञ संघटनेतर्फे यूआयए सुवर्णपदक मिळाले. रॉयल इन्स्टिट्यूट आॅफ ब्रिटिश आर्किटेक्टने २०१३ साली ‘सर्वोत्कृष्ट वास्तुविशारद’ म्हणून गौरव केला. त्यांच्या कामाचे प्रदर्शन लंडनमध्येही भरले.